Ελένη Βακαλό Πώς έγινε ένας κακός άνθρωπος

Ελένη Βακαλό

Πώς έγινε ένας κακός άνθρωπος

Θα σας πω πώς έγινε

Έτσι είναι η σειρά

Ένας μικρός καλός άνθρωπος αντάμωσε στο

δρόμο του έναν χτυπημένο

Τόσο δα μακριά από κείνον ήτανε πεσμένος και λυπήθηκε

Τόσο πολύ λυπήθηκε

που ύστερα φοβήθηκε

Πριν κοντά του vα πλησιάσει για να σκύψει να

τον πιάσει, σκέφτηκε καλύτερα

Τι τα θες τι τα γυρεύεις

Κάποιος άλλος θα βρεθεί από τόσους εδώ γύρω,

να ψυχοπονέσει τον καημένο

Και καλύτερα να πούμε

Ούτε πως τον έχω δει

Και επειδή φοβήθηκε

Έτσι συλλογίστηκε

Τάχα δεν θα είναι φταίχτης, ποιον χτυπούν χωρίς να φταίξει;
Και καλά του κάνουνε αφού ήθελε vα παίξει με τους άρχοντες

Αρχισε λοιπόν και κείνος

Από πάνω να χτυπά

Αρχή του παραμυθιού καλημέρα σας

από τη συλλογή Του κόσμου (1978)

Καζαντζάκης: η νέα ταινία του Γιάννη Σμαραγδή

Ραντεβού σήμερα, Τετάρτη 23/11/2017 στην προβολή των 7:30 μμ στον κινηματογράφο ΚΡΟΝΙΟ και μετά ίσως για κουβέντα πάμε κάπου.

Κριτικές για την ταινία μπορείτε να δείτε στη Lifo και Cineramen

Ποια είναι όμως η δική σας άποψη για την ταινία;

Rag'n'Bone Man - Human

Το αλφάβητο των ωραιότερων ελληνικών λέξεων

Συνεχίζοντας την παιγνιώδη έρευνά μας για τις ωραιότερες ελληνικές λέξεις, και αφού επεξεργαστήκαμε τα δεδομένα μας (από τους συμμαθητές μας και το ανοικτό ερωτηματολόγιο στο διαδίκτυο), καταλήξαμε στις τελικές πεντάδες κατά γράμμα. Στόχος μας, τώρα, είναι να δημιουργήσουμε μια αλφαβήτα των ωραιότερων ελληνικών λέξεων.

Για αυτό σας καλούμε να συνδεθείτε στο καινούριο μας ερωτηματολόγιο και  κατά αλφαβητικό γράμμα να επιλέξτε την λέξη που θεωρείτε ωραιότερη σημασιολογικά και ηχητικά.   

Σας ευχαριστούμε πολύ

Α΄ τάξη του Εσπερινού Λυκείου Σερρών

Μερικοί λόγοι που η τηλεόραση βλάπτει.

Φροντιστήριο 26/10/2017

Στο σημερινό μάθημα θα ασχοληθούμε με τα εξής:

1. Σύνδεση των παραγράφων και οι αρετές μιας άρτιας παραγράφου
2. Σωστή κατανόηση και ανάλυση του θέματος μιας έκθεσης 
3. Ανάπτυξη του σχεδιαγράμματος/δομής του κειμένου

Φυσικά, θα έχουμε πολλή εξάσκηση.


Το φροντιστήριο είναι προαιρετικό, ανοικτό και δωρεάν για όλους τους μαθητές του Εσπερινού Λυκείου, οι οποίοι θέλουν να καλύψουν κενά και να εξασκηθούν περισσότερο. 

Τα λέμε, λοιπόν, στις 5:15 μμ!

Ποια είναι η ωραιότερη ελληνική λέξη;

Ποια είναι η ωραιότερη ελληνική λέξη;

ένα project της Α΄ τάξης του Εσπερινού Λυκείου Σερρών

Σκεφτείτε το για λίγο!

Αναζητήστε την ωραιότερη λέξη στο λεξιλόγιό σας, στην μνήμη σας!

Ψάξτε σε λεξικά, λογοτεχνικά ή επιστημονικά βιβλία!

Ή όπου αλλού θέλετε …!

Και επειδή είναι πολύ δύσκολο να βρείτε μόνο μία ωραία ελληνική λέξη …

Σημειώστε 1-3 ωραίες ελληνικές λέξεις και εξηγήστε μας γιατί τις επιλέξατε. Γράψτε τις απαντήσεις σας στα σχόλια παρακάτω ή κατευθείαν στο ερωτηματολόγιο.

Φροντιστήριο Πέμπτης 5/10/2017

Στο σημερινό μάθημα θα ασχοληθούμε με την δομή και την ανάπτυξη της παραγράφου, και, φυσικά, θα έχουμε πολλή εξάσκηση.
Στο επόμενο μάθημα (Πέμπτη 12/10), εφόσον συμφωνείτε, μπορούμε να ασχοληθούμε με την σύνδεση των παραγράφων και τις αρετές μιας άρτιας παραγράφου.

Το φροντιστήριο είναι προαιρετικό, ανοικτό και δωρεάν για όλους τους μαθητές του Εσπερινού Λυκείου, οι οποίοι θέλουν να καλύψουν κενά και να εξασκηθούν περισσότερο. 

Τα λέμε, λοιπόν, στις 5:15 μμ

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Το μοιρολόγι της φώκιας

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Το μοιρολόγι της φώκιας

(Κ.Ν.Λ. Β΄ Λυκείου, σσ. l8l-l83)

Άσκηση

Σχηματίστε ανά 3 μαθητές ομάδες και απαντήστε ομαδοσυνεργατικά σε 3-4 ερωτήσεις. Τις απαντήσεις σας καταγράψτε τις σε λογισμικό παρουσίασης, όπου σε κάθε διαφάνεια θα απαντάτε  σε μια ερώτηση. Η πρώτη διαφάνεια θα έχει τον αριθμό της ομάδας και τα ονόματά σας.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Το διήγημα ανήκει στον κύκλο των σκιαθίτικων διηγημάτων του Παπαδιαμάντη. Ποιες εικόνες οριοθετούν το συγκεκριμένο αυτό περιβάλλον;
2. Στο διήγημα υπάρχουν δύο μοιρολόγια, της γρια-Λούκαινας και της φώκιας. Πού αναφέρεται το καθένα και ποιο μεταδίδει ισχυρότερη συγκίνηση; Μπορείτε να εξηγήσετε γιατί;   
3. Ποια στάση ζωής εκφράζουν οι δύο τελευταίοι στίχοι του μοιρολογιού της φώκιας (που είναι και χαραγμένοι στην προτομή του συγγραφέα στη Σκιάθο); Συμφωνείτε; Αιτιολογήστε την απάντησή σας.
4. «Ο Παπαδιαμάντης εμφανίζεται στερεότυπα ηθογραφικός και εντονότερα κοινωνικός. Πλάι στα ποιητικά και λυρικά επικρατούν πιο έκδηλα τα ρεαλιστικά στοιχεία…» Να τεκμηριώσετε την παραπάνω άποψη του Κ. Στεργιόπουλου βρίσκοντας στο κείμενο δύο στοιχεία που να φανερώνουν τον ηθογραφικό χαρακτήρα του διηγήματος και δύο στοιχεία ρεαλισμού.
5. Να χαρακτηρίσετε τη γριά Λούκαινα όπως εμφανίζεται μέσα στο διήγημα.
6. Να σχολιάσετε (το πολύ με 90 λέξεις) τις φράσεις: «Κι εξακολούθησε τον δρόμον της. Κι η γολέτα εξηκολούθει ακόμη… εις τον λιμένα. Κι ο μικρός βοσκός εξηκολούθει να φυσά τον αυλόν του εις την σιγήν της νυκτός»
7. Προσδιορίστε τον χρόνο του διηγήματος και ερμηνεύστε την λειτουργία του στην πλοκή του διηγήματος.
8. (α) Ποια είναι τα πρόσωπα του διηγήματος και (β) πώς συνδέονται μεταξύ τους;
9. (α) Πώς περιγράφεται η Ακριβούλα και (β) τι νομίζετε ότι συμβολίζει η κάθοδός της στο μονοπάτι;
10. Ποια στοιχεία προετοιμάζουν τον αναγνώστη για τον θάνατο της Ακριβούλας και πώς κλιμακώνεται στο διήγημα η σκηνή του θανάτου της;
11. Ποιος είναι ο ρόλος του μικρού βοσκού στο διήγημα;
12. Ποια στοιχεία μας παραθέτει ο συγγραφέας για την προσωπική ιστορία της γριάς-Λούκαινας; ή Προσδιορίστε τα χαρακτηριστικά της γριάς-Λούκαινας μέσα από τις εκδηλώσεις της (κατά την πορεία της προς τη θάλασσα, την αφήγηση των αναμνήσεών της και κατά την επιστροφή της).
13. Υπογραμμίστε την σωστή απάντηση στην παρακάτω ερώτηση και αιτιολογήσετε την απάντησή σας:

α) συμμετέχει έμμεσα στα γεγονότα

β) τα παρουσιάζει αντικειμενικά και απρόσωπα

γ) τα σχολιάζει και τα ερμηνεύει

δ) τα παρουσιάζει φαινομενικά μόνο ψυχρά.

14. Ποιες αφηγηματικές τεχνικές χρησιμοποιεί ο συγγραφέας;
15. Στο διήγημα υπάρχουν πολλά μερικότερα θέματα (σκηνές, εικόνες, αναφορές) που σχετίζονται είτε με την ζωή είτε με τον θάνατο (να τα επισημάνετε).
16. Ποια εκφραστικά μέσα (εικόνες, μεταφορές, προσωποποιήσεις, επαναλήψεις, εσωτερικός μονόλογος, επαναλήψεις, αντιθέσεις κλπ) εντοπίζετε στο κείμενο;
17. Σε τι συνίσταται η ιδιομορφία της γλώσσας του Παπαδιαμάντη;
18. Το διήγημα τελειώνει με τρόπο όχι ρεαλιστικό, αλλά ποιητικό. Νομίζετε ότι προϋπάρχουν στο διήγημα ποιητικά στοιχεία που κορυφώνονται στο τέλος;
19. Αναζητήστε στο κείμενο τα εικαστικά, θεατρικά ή μουσικά στοιχεία, ανάλογα με τα ενδιαφέροντά σας, και προσπαθήστε να τα αποδώσετε με το δικό σας προσωπικό ύφος σε όποια μορφή θέλετε (λεύκωμα ζωγραφικών εικόνων, ηχογράφηση, συγγραφή διαλόγων-μονολόγων ή άλλο).
20. Αφού συγκεντρώστε ό,τι υλικά μπορείτε να βρείτε (γραπτά, αναγνώσεις, μουσικές, εικόνες, video κλπ.) και δημιουργήστε ένα (.pps) Power Point με δικές σας γέφυρες, αναγνώσεις, σχόλια κλπ., όπου παρουσιάζετε το "Μοιρολόγι της φώκιας".
21. Δραματοποιήστε κάποια σκηνή από το διήγημα και βιντεοσκοπήστε την. Στη συνέχεια κάντε το μοντάζ και αναρτήστε την στο blog ή στο Youtube.
22. Μελετήστε την αφηγηματολογία του Παπαδιαμάντη στο «Μοιρολόγι» και καταγράψτε την πλοκή. Σκεφτείτε ως σκηνοθέτες και ετοιμάστε το σενάριο της δικής σας κινηματογραφικής ταινίας σε word με πίνακα ή Excel.

   βλ. α) ταινία σε σκηνοθεσία Γ. Κούμουρου (2001) για το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου και
         β) ταινία των Δ. Μανουσιάκη και Ζ. Τηλέγραφου (2010)

Διονύσιος Σολωμός, Ο Κρητικός

Στην αρχή του τραγουδιού (1985)      

 

Αχ, στην αρχή των τραγουδιών

το αχ είναι γραμμένο.

Είναι γλυκό είναι πικρό

είναι κι ονειρεμένο.

Αχ `συ που φεύγεις, πού τραβάς, 

πού πας και ξεμακραίνεις;

Ώρες, στα ρυάκια χάνεσαι

κι ώρες, στα όρη βγαίνεις.

Αχ, τα τραγούδια είν’ ευχή

και πάρε τη μαζί σου.

Στ’ αρώματα, στα χρώματα

στις μουσικές χαρίσου.

Στίχοι: Κώστας Γουδής & Νίκος Ξυδάκης
Μουσική: Νίκος Ξυδάκης
Ερμηνεία: 

• Ελευθερία Αρβανιτάκη
• Μίλτος Πασχαλίδης
• Ενδελέχεια
• κ.ά.

Ποια ερμηνεία σας αρέσει περισσότερο και γιατί; Μπορείτε να απαντήσετε στα σχόλια ή με δική σας ανάρτηση. Φυσικά, μπορείτε να επιλέξετε και κάποια άλλη ερμηνεία εκτός των παραπάνω.

Με χαρά και δύναμη για μια νέα ζωή

Με χαρά, δύναμη και εργατικότητα απολαύστε το παρόν και το μέλλον σας.

Χτίστε γέφυρες προς όλες τις φωτεινές κατευθύνσεις και 

προσφέρετε ό,τι καλύτερο μπορείτε σ' αυτήν την έρμη την κοινωνία.

Σας ευχαριστώ για την όμορφη συμπόρευση και όσα μου μάθατε.

Γιώργος Αποστολίδης

Υ.Γ. Θα είναι πάντα μεγάλη χαρά να μαθαίνω νέα σας.

Και αν θέλετε, μην ξεχνάτε το σχολείο σας.

Διαδραστικές αφίσες

Δημιουργώντας μια αφίσα 

Ταξιδεύοντας με τον Καβάφη 

Οι στόχοι μου στο μάθημα

Γιώργος Σεφέρης, Τελευταίος σταθμός

Γιώργος Σεφέρης                 

Τελευταίος  Σταθμός

Όταν τον Απρίλιο του 1941 οι Γερμανοί κατέλαβαν την Ελλάδα, η ελληνική κυβέρνηση κατέφυγε στο Κάιρο. Ο Γ. Σεφέρης, που ήταν διπλωματικός υπάλληλος, την ακολούθησε και από την υπηρεσιακή του θέση (στο Κάιρο και στην Πραιτόρια της Ν. Αφρικής) έζησε τις διπλωματικές ζυμώσεις μεταξύ των Ελλήνων πολιτικών και των συμμάχων, οι οποίες αφορούσαν το πολιτικό μέλλον της Ελλάδας. Στα ημερολόγιά του, που εκδόθηκαν μετά το θάνατό του με τον τίτλο Μέρες και Πολιτικό Ημερολόγιο, έχει καταγράψει τους πολιτικούς αυτούς αγώνες, τις δολοπλοκίες και τους καιροσκοπισμούς ανθρώπων και υπηρεσιών, σε μια εποχή που η Ελλάδα με την Αντίστασή της συνέχιζε τον αγώνα εναντίον των κατακτητών και υπέφερε τα πάνδεινα (πείνα, εκτελέσεις, βασανιστήρια, πυρπολήσεις κτλ.). Οι εμπειρίες αυτές του Σεφέρη βρίσκουν την ποιητική τους έκφραση στα ποιήματα της συλλογής Ημερολόγιο Καταστρώματος Β'. Τελευταίο ποίημα της συλλογής είναι ο Τελευταίος Σταθμός, γραμμένος, σύμφωνα με την ένδειξη του ποιητή, στο λιμάνι Cava dei Tirreni, κοντά στο Σαλέρνο της Ιταλίας, στις 5 Οκτωβρίου 1944. Εκεί έχουν φτάσει από την Αίγυπτο οι ελληνικές διπλωματικές υπηρεσίες και είναι έτοιμες να επιστρέψουν στην Ελλάδα, από την οποία αποχωρούν οι Γερμανοί (Από την Αθήνα έφυγαν στις 12 Οκτωβρίου 1944). Το δράμα φαίνεται να τελειώνει, αλλά σε λίγο θ' αρχίσουν νέες συμφορές: ο εμφύλιος.

	Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ' αρέσαν. Τ' αλφαβητάρι των άστρων που συλλαβίζεις όπως το φέρει ο κόπος της τελειωμένης μέρας και βγάζεις άλλα νοήματα κι άλλες ελπίδες,
5	πιο καθαρά μπορείς να το διαβάσεις.
	Τώρα που κάθομαι άνεργος1 και λογαριάζω λίγα φεγγάρια απόμειναν στη μνήμη· νησιά, χρώμα θλιμμένης Παναγίας, αργά στη χάση2 ή φεγγαρόφωτα σε πολιτείες του βοριά ρίχνοντας κάποτε
10	σε ταραγμένους δρόμους ποταμούς και μέλη ανθρώπων
	βαριά μια νάρκη.
	Κι όμως χτες βράδυ εδώ, σε τούτη τη στερνή μας σκάλα3 όπου προσμένουμε την ώρα της επιστροφής μας να χαράξει σαν ένα χρέος παλιό, μονέδα4 που έμεινε για χρόνια
15	στην κάσα ενός φιλάργυρου, και τέλος ήρθε η στιγμή της πληρωμής κι ακούγονται νομίσματα να πέφτουν πάνω στο τραπέζι· σε τούτο το τυρρηνικό χωριό, πίσω από τη θάλασσα του
		Σαλέρνο
	πίσω από τα λιμάνια του γυρισμού, στην άκρη
20	μιας φθινοπωρινής μπόρας το φεγγάρι
	ξεπέρασε τα σύννεφα, και γίναν τα σπίτια στην αντίπερα πλαγιά από σμάλτο.
	Σιωπές αγαπημένες της σελήνης.5
	Είναι κι αυτός ένας ειρμός της σκέψης ένας τρόπος
25	ν' αρχίσεις να μιλάς για πράγματα που ομολογείς
	δύσκολα, σε ώρες όπου δε βαστάς σε φίλο που ξέφυγε κρυφά και φέρνει6 μαντάτα από το σπίτι κι από τους συντρόφους, και βιάζεσαι ν' ανοίξεις την καρδιά σου
30	μη σε προλάβει η ξενιτιά και τον αλλάξει.
	Ερχόμαστε απ' την Αραπιά, την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη,
		τη Συρία·7
	το κρατίδιο της Κομμαγηνής,8 που 'σβησε σαν το μικρό λυχνάρι πολλές φορές γυρίζει στο μυαλό μας,
35	και πολιτείες μεγάλες που έζησαν χιλιάδες χρόνια
	κι έπειτα απόμειναν τόπος βοσκής για τις γκαμούζες* χωράφια για ζαχαροκάλαμα και καλαμπόκια. Ερχόμαστε απ' την άμμο της έρημος απ' τις θάλασσες του
		Πρωτέα,9
	ψυχές μαραγκιασμένες από δημόσιες αμαρτίες,
40	καθένας κι ένα αξίωμα σαν το πουλί μες στο κλουβί του.
	Το βροχερό φθινόπωρο σ' αυτή τη γούβα κακοφορμίζει* την πληγή του καθενός μας ή αυτό που θα 'λεγες αλλιώς, νέμεση μοίρα ή μοναχά κακές συνήθειες, δόλο και απάτη,10
45	ή ακόμη ιδιοτέλεια να καρπωθείς το αίμα των άλλων.
	Εύκολα τρίβεται ο άνθρωπος μες στους πολέμους· ο άνθρωπος είναι μαλακός, ένα δεμάτι χόρτο· χείλια και δάχτυλα που λαχταρούν ένα άσπρο στήθος μάτια που μισοκλείνουν στο λαμπύρισμα της μέρας
50	και πόδια που θα τρέχανε, κι ας είναι τόσο κουρασμένα,
	στο παραμικρό σφύριγμα του κέρδους. Ο άνθρωπος είναι μαλακός και διψασμένος σαν το χόρτο, άπληστος σαν το χόρτο, ρίζες τα νεύρα του κι απλώνουν· σαν έρθει ο θέρος
55	προτιμά να σφυρίξουν τα δρεπάνια στ' άλλο χωράφι·
	σαν έρθει ο θέρος άλλοι φωνάζουνε για να ξορκίσουν το δαιμονικό άλλοι μπερδεύονται μες στ' αγαθά τους, άλλοι ρητο-
		ρεύουν.
	Αλλά τα ξόρκια τ' αγαθά τις ρητορείες,
60	σαν είναι οι ζωντανοί μακριά, τι θα τα κάνεις; Μήπως ο άνθρωπος είναι άλλο πράγμα; Μην είναι αυτό που μεταδίνει τη ζωή; Καιρός του σπείρειν, καιρός του θερίζειν. Πάλι τα ίδια και τα ίδια, θα μου πεις, φίλε.
65	Όμως τη σκέψη του πρόσφυγα τη σκέψη του αιχμάλωτου
		τη σκέψη
	του ανθρώπου σαν κατάντησε κι αυτός πραμάτεια* δοκίμασε να την αλλάξεις, δεν μπορείς. Ίσως και να 'θελε να μείνει βασιλιάς ανθρωποφάγων ξοδεύοντας δυνάμεις που κανείς δεν αγοράζει
70	να σεργιανά μέσα σε κάμπους αγαπάνθων*
	ν' ακούει τα τουμπελέκια* κάτω απ' το δέντρο του μπαμπού, καθώς χορεύουν οι αυλικοί με τερατώδεις προσωπίδες. Όμως ο τόπος που τον πελεκούν και που τον καίνε σαν
		το πεύκο, και τον βλέπεις
	είτε στο σκοτεινό βαγόνι, χωρίς νερό, σπασμένα τζάμια,
		νύχτες και νύχτες
75	είτε στο πυρωμένο πλοίο που θα βουλιάξει καθώς το δεί-
		χνουν οι στατιστικές,
	ετούτα ρίζωσαν μες στο μυαλό και δεν αλλάζουν ετούτα φύτεψαν εικόνες ίδιες με τα δέντρα εκείνα που ρίχνουν τα κλωνάρια τους μες στα παρθένα δάση κι αυτά καρφώνουνται στο χώμα και ξαναφυτρώνουν·
80	ρίχνουν κλωνάρια και ξαναφυτρώνουν δρασκελώντας
	λεύγες και λεύγες· ένα παρθένο δάσος σκοτωμένων φίλων το μυαλό μας. Κι α σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές είναι γιατί τ' ακούς γλυκότερα, κι η φρίκη
85	δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή
	γιατί είναι αμίλητη και προχωράει· Στάζει τη μέρα στάζει στον ύπνο μνησιπήμων* πόνος.11
	Να μιλήσω για ήρωες να μιλήσω για ήρωες: ο Μιχάλης
90	που έφυγε μ' ανοιχτές πληγές απ' το νοσοκομείο
	ίσως μιλούσε για ήρωες όταν, τη νύχτα εκείνη που έσερνε το ποδάρι του μες στη συσκοτισμένη πολιτεία, ούρλιαζε ψηλαφώντας τον πόνο μας· «Στα σκοτεινά πηγαίνουμε στα σκοτεινά προχωρούμε...».
95	Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά.12
96	Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ' αρέσουν.
			Cava dei Tirreni, 5 Οκτωβρίου '44

    

1. Τώρα που κάθομαι άνεργος: όπως στην Εισαγωγή των Απομνημονευμάτων του Μακρυγιάννη: «εδώ εις Άργος, όπου κάθομαι άνεργος» (Σημ. του ποιητή).
2. στη χάση: εννοεί του φεγγαριού.
3. σκάλα: λιμάνι (εννοεί το λιμάνι της Cava dei Tirreni).
4. μονέδα: νόμισμα. Την ημέρα της επιστροφής την περιμένουν (οι επαναπατριζόμενοι) σαν οφειλόμενο χρέος, σαν ανταμοιβή. Υπαινιγμός για τον καιροσκοπισμό πολλών από αυτούς. Το θέμα επανέρχεται στους στ. 45 και 51.
5. Σιωπές αγαπημένες της Σελήνης: «Amica silentia lunae». Βιργίλιος (Σημ.: του ποιητή).
6. Εννοεί από την Ελλάδα.
7. Αραπιά... Συρία: εννοεί τους Έλληνες που είχαν καταφύγει σ' αυτές τις χώρες της Μέσης Ανατολής στην Κατοχή.
8. Κομμαγηνή: αρχαίο κρατίδιο στα ΒΑ της Συρίας με πρωτεύουσα τα Σαμόσατα. Ο ποιητής εκφράζει την ανησυχία του για το μέλλον της Ελλάδας (βλ. και στ. 73).
γκαμούζα: βουβάλι.
9. θάλασσες του Πρωτέα: τα παράλια της Αιγύπτου.
κακοφορμίζω: προκαλώ φλεγμονή, ερεθίζω μια πληγή.
10. δόλο κι απάτη: όπως στο Μακρυγιάννη, Β', σελ. 258 «και τώρα δικαιοσύνη δεν βρίσκομεν από κανέναν όλο δόλο κι απάτη» (Σημ. του ποιητή).
πραμάτεια: εμπόρευμα.
αγάπανθος: φυτό ιθαγενές της Αφρικής, που καλλιεργείται και στην Ελλάδα ως καλλωπιστικό.
τουμπελέκι: είδος τυμπάνου.
μνησιπήμων: αυτός που σου θυμίζει τις συμφορές, η αλγεινή ανάμνηση των δυστυχιών.
11. μνησιπήμων πόνος: Αισχ. Αγαμέμνων, στ. 179: «στάζει δ' ἀνθ' ὕπνου πρὸ καρδίας μνησιπήμων πόνος» (στάζει στον ύπνο, μπρος στην καρδιά, της συμφοράς ο καημός) (Σημ. του ποιητή).
12. οι ήρωες... στα σκοτεινά: μια πικρή σκέψη του ποιητή καθώς αναλογίζεται τις θυσίες του λαού και το αβέβαιο μέλλον.

Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής 

Βασικά γνωρίσματα της ποιητικής του Σεφέρη 

• Ο ποιητής ανήκει στη γενιά του ’30 και ευθύς με την πρώτη του ποιητική συλλογή επιχειρεί ένα νέο προσανατολισμό στη νεοελληνική ποίηση. Ο νέος αυτός προσανατολισμός σχετίζεται με τον λεγόμενο ποιητικό μοντερνισμό. Κύριο γνώρισμα αυτού του μοντερνισμού είναι ο χαρακτήρας της ποιητικής γραφής. Τα ποιήματα δηλαδή δεν γράφονται πλέον στον παραδοσιακό έμμετρο στίχο, αλλά σε ελεύθερο. Συνακόλουθο αυτής της γραφής είναι να μην υπάρχει στο ποίημα μέτρο, ομοιοκαταληξία, ισοσυλλαβία στίχων, ισόστιχες στροφές. 
• Ο ποιητικός λόγος του Σεφέρη όχι σπάνια εκφέρεται με αποφθεγματικές αποστροφές, δίνοντας έτσι καθολικότερη ισχύ σε γνώμες που διαφορετικά θα μπορούσαν να μείνουν αναξιοποίητες. 
• Επίσης παρατηρείται στα ποιήματά του μια αίσθηση πολυφωνίας, ώστε να εμπλουτίζεται η ποιητική αφήγηση, αλλά και να έχει συγκεκριμένη  απεύθυνση. Η πολυφωνία συνήθως εκδηλώνεται ή με ορισμένα πρόσωπα που έχουν θέση σε συγκεκριμένα ποιητικά επεισόδια ή με στίχους και φράσεις από άλλους δημιουργούς. Πρόκειται κατ’ ουσία για λεκτικά ή φραστικά θραύσματα, τα οποία δεν λειτουργούν μεμονωμένα μέσα στο ποιητικό κείμενο, αλλά ενσωματώνονται στη νοηματική ροή του και διανοίγουν τον ορίζοντά του σε δοκιμασμένες ποιητικές ή διανοηματικές εμπειρίες άλλων δημιουργών.    

Εισαγωγικά σχόλια

• Ο Τελευταίος σταθμός κλείνει, σε θεματικό και βιογραφικό επίπεδο, το Ημερολόγιο Καταστρώματος Β΄.
• Το συγκεκριμένο ποίημα αθροίζει συνολικά την εμπειρία του πολέμου αλλά και τις αντίστοιχες επιπτώσεις πάνω στον άνθρωπο.
• Χαρακτηρίστηκε ως το πιο σεφερικό ποίημα του ποιητή (Τίμος Μαλάνος).
• Θεωρείται ως ένα από τα ανοιχτά ποιήματα της πιο πάνω συλλογής, γιατί  εμφανίζει σαφή και καθαρά νοήματα, ενώ δεν απουσιάζει και ο εξομολογητικός τόνος του ποιητή για τις προσωπικές του εμπειρίες σε όλα τα χρόνια του πολέμου που ζούσε σε αναγκαστική εξορία.
• Οι δικές του δραματικές εμπειρίες θα μπορούσαν να συνοψισθούν στα εξής: βίαιος εκπατρισμός, πικρή γεύση του ξενιτεμού, πολεμική ατμόσφαιρα και γενικό πολεμικό κλίμα εκεί που βρισκόταν με την εξόριστη κυβέρνηση, θλίψη για τα δεινά που περνούσαν οι άνθρωποι στην Ελλάδα σε συνδυασμό με τις μικροπρέπειες και τις μηχανορραφίες των πολιτικών στο εξωτερικό. 
• Παρουσιάζει μια συνολική εικόνα της ανθρώπινης τραγωδίας, αλλά και της ανθρώπινης συμπεριφοράς σε εκείνες τις στιγμές που λόγω του πολέμου κυριαρχεί απόλυτη ταραχή και αβεβαιότητα.
• Την παρουσιάζει μάλιστα υπό τη μορφή μιας άμεσα βιωμένης τραγικότητας και δραματικότητας. 
• Το ποίημα δεν παρουσιάζει ένα θέμα από πολλές απόψεις, αλλά πολλά θέματα υπό έναν ενιαίο ειρμό, υπό μια αδιαίρετη νοηματική συνοχή, υπό ένα κεντρικό άξονα.
• Αυτός ο κεντρικός άξονας είναι ο πόλεμος.
• Ποιητικές ενότητες (1η
  : στ. 1-22, 2η: στ. 24-63, 3η: στ. 64-88, 4η: στ. 89-95).
• Υπάρχουν και δύο στίχοι: 23 και 96 που έχουν δική τους νοηματική αυτονομία.
• Το  ποιητικό υποκείμενο εμφανίζεται να ομιλεί με διαφορετικά γραμματικά πρόσωπα.
• Τα πιο συχνά είναι: το πρώτο ενικό και το πρώτο πληθυντικό.
• Άλλοτε ομιλεί το ατομικό Εγώ και άλλοτε το συλλογικό εμείς ή με άλλα λόγια: άλλοτε το ατομικό υποκείμενο και άλλοτε το συλλογικό υποκείμενο.
• Ορισμένες φορές απαντά το δεύτερο ενικό πρόσωπο. Τότε το υποκείμενο απευθύνεται σε έναν υποθετικό ακροατή ή αποδέκτη της ποιητικής του σκέψης και του ποιητικού του λόγου ή θέλει να απευθυνθεί στον εαυτό του: (εσωτερικός) διάλογος με τον εαυτό του (πχ στ.4-6 και 64).
• Επίσης παρατηρείται και χρήση του τρίτου ενικού προσώπου, όταν ο ποιητικός λόγος εκφέρεται αποφθεγματικά και με πνεύμα καθολικής ισχύος.
• Στο ποίημα ακούγονται και ορισμένες άλλες φωνές εν είδει φράσεων ή στίχων που ανήκουν σε άλλους δημιουργούς. (Μακρυγιάνης, Βιργίλιος, Αισχύλος) ή  άμεσα ή έμμεσα παραπέμπουν στον Όμηρο ή στον Εκκλησιαστή ή στον Καβάφη.
• Το ποίημα αρχίζει και κλείνει με τον ίδιο στίχο, την ίδια στιγμή που ο κορμός του κύριου ποιήματος παρουσιάζει κλιμακούμενες δραματικές εντάσεις.   
• Η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι πειθαρχημένη, ακριβής, βιωματική.
• Ο λόγος του είναι πυκνός: με ένα στίχο εκφράζει πολλά νοήματα, εμπειρίες ή καταστάσεις.
• Το ποίημα σκηνοθετείται με ή πάνω σε εικόνες, στις οποίες δεσπόζει ο συμβολισμός και η ομηρική παρομοίωση.
• Το ύφος του είναι εξομολογητικό, στοχαστικό και διδακτικό.

Ερμηνευτικά σχόλια

• Στην πρώτη ενότητα κυριαρχεί το μοτίβο του φεγγαριού και η εικόνα της επικείμενης επιστροφής.
• Ο ποιητής εμφανίζεται να περνάει ώρες μοναξιάς και να γίνεται εξομολογητικός σε μια υποτιθέμενη συνομιλία με κάποιον φίλο, ουσιαστικά όμως με τον εαυτό του.
• Η δική του οδυνηρή περιπέτεια μοιάζει να φτάνει στο τέλος της και του δημιουργεί την ανάγκη για έναν απολογισμό σχετικά με εμπειρίες και εκτιμήσεις του.
• Το θέμα που τον απασχολεί είναι ο αναμενόμενος νόστος.
• Η νύχτα στο ιταλικό λιμάνι, όπου ο ποιητής προσμένει την ώρα της επιστροφής, είναι φεγγαρόλουστη.
• Ανάμεικτα συναισθήματα εν όψει των νέων συμφορών που ίσως διαβλέπει να ενσκήπτουν στην Ελλάδα, γνωρίζοντας ήδη τις μηχανορραφίες πολλών πολιτικών.
• Φεγγάρι και αλφαβητάρι: ο ποιητής προσλαμβάνει ή βιώνει αντιθετικά μέσα του αυτές τις δύο έννοιες.
• Η πρώτη τον γαληνεύει, τον ηρεμεί, τον φέρνει πιο κοντά στην ευαισθησία και στη γλυκύτητα της φύσης, του ανακαλεί ωραίες εικόνες αισθητικής ικανοποίησης και ψυχικής ευφορίας.
• Και αυτά συγκριτικά με τις τρικυμίες που επιφέρουν και θα συνεχίσουν να επιφέρουν οι πολιτικοί και οι περί αυτούς με τον καιροσκοπισμό και την ιδιοτέλειά τους.
• Η δεύτερη υποδηλώνει ότι ο ποιητής διαβάζει τα άστρα, δηλαδή κάνει έναν απολογισμό των πρόσφατων εμπειριών, αποκρυπτογραφεί τα συμβάντα και τα συμβαίνοντα και οδηγείται σε άλλα νοήματα και ελπίδες.
• Αυτά τα νοήματα δεν αφήνουν περιθώρια για αναπόληση και ρέμβη.
• Το φεγγάρι δείχνεται για τον ποιητή να του κρύβει την πραγματική όψη των πραγμάτων, να του θολώνει τον ορίζοντα της υπάρχουσας πραγματικότητας.
• Άραγε να λειτουργεί με δόλο για τον ποιητή, να τον εξαπατά; Αυτό μάλλον αισθάνεται ο ίδιος σε σχέση με την τωρινή κατάσταση, γι’ αυτό και είναι λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που του αρέσουν.
• Ο Σεφέρης δεν αναθεματίζει τις φεγγαρόλουστες νύχτες, αντιθέτως τις θεωρεί ως τις κατ’ εξοχήν  αισθηματολογικές στιγμές.
• Τέτοιες στιγμές σε αυτές τις αβέβαιες χρονικές περιόδους μπορεί να λειτουργούν απατηλά, όπως εκείνοι οι πολιτικοί που κατεβαίνουν στην Ελλάδα ως σωτήρες, ως φωτοδότες, αλλά πίσω από το φωταδιστικό τους βλέμμα κρύβεται ο σκοταδιστικός τους ρόλος.
• Χρησιμοποιούν δόλο για να εξαπατήσουν και να καρπωθούν τον αγώνα που έκαναν οι πολλοί.   
• Γι’ αυτό τώρα αγαπά τον έναστρο ουρανό.
• Στ.6: όσο είναι άνεργος, στοχάζεται αναμένοντας. Τι στοχάζεται; Αφήνει τον νου του ελεύθερο εν αγωνία να προβαίνει σε απολογισμούς και υπολογισμούς
• Η λέξη μέρας (στ.3) παραπέμπει στη διάσταση του χρόνου και δεν πρέπει να λαμβάνεται μόνο στην ονομαστική της τιμή.
• Το ίδιο και η λέξη φεγγάρια: υποδηλώνει περιόδους ζωής που ξαναζωντανεύουν μέσα του και χαρακτηρίζονται είτε από κατάνυξη και ρεμβασμό (στ.8) είτε από χαλασμούς και εγκατάλειψη (στ.10-11).
• Στ.12-14: γίνεται μετάβαση από παλαιές νοσταλγίες της άμεσης ή προσωπικής ζωής στην παρούσα νοσταλγία της Ελλάδας.
• Η επιστροφή για πολλούς ανθρώπους αποτελεί εξόφληση χρέους με τη θετική ή την αρνητική σημασία, ανάλογα με την ποιότητα και την αρετή του ανθρώπου.
• Για τον ποιητή π.χ. η επιστροφή είναι η εξόφληση του χρέους που οφείλει ο ίδιος στην πατρίδα, μετά από τόσα χρόνια αναγκαστικής εξορίας.
• Στ.15-17: Για άλλους, σαν τους πολιτικούς που ετοιμάζονται να επιστρέψουν, η επιστροφή λογίζεται ως είδος συναλλαγής προς ίδιον όφελος.
• Αισθάνονται πως η Ελλάδα τους οφείλει και όχι αυτοί στην Ελλάδα.
• Τις ταπεινώσεις, την αδράνειά τους, ίσως και τους ποικίλους ευτελισμούς που υπέστησαν στην ξένη χώρα προτίθενται τώρα να τις αναπληρώσουν ή να τις ανταλλάξουν με κάθε είδους –θεμιτή ή αθέμιτη– ανταμοιβή.
• Πρόκειται για καθαρή περίπτωση αμοραλιστικής συμπεριφοράς από ανθρώπους που δεν γνωρίζουν άλλη αρχή έξω από εκείνη της αρχομανίας.
• Στ.18-22: επανέρχεται στον ποιητικό ρεμβασμό, με τον οποίο είχε ξεκινήσει, περιγράφοντας το τοπίο, έστω και ελλειπτικά.
• Στ.23: μας γνωρίζει με μια εικόνα, όπου είναι εμφανής κάποια μελαγχολική διάθεση:
• Παρεμβάλλεται η σιωπή, η οποία ως προς την πρώτη ενότητα υποδηλώνει  περισυλλογή, αναστοχασμό και ως προς την δεύτερη που ακολουθεί πιο συγκεκριμένα, ορατά βήματα ποιητικής πρόσληψης περιεχομένων.
• Στην δεύτερη ενότητα ο ποιητικός λόγος γίνεται ουσιαστικά διάλογος του ποιητή με τον εαυτό του.
• Αυτός ο διάλογος παρουσιάζεται να γίνεται με έναν υποθετικό φίλο που ήρθε κρυφά από την Ελλάδα.
• Στ.24-25: ο ποιητής δικαιολογείται για την μακρά εισαγωγή που προηγήθηκε. Θεωρεί πως ήταν ένας ειρμός της σκέψης που χρειαζόταν να συμβεί, προκειμένου να μιλήσει για πράγματα που τα χαρακτηρίζει δύσκολα.
• Στ.25-30: Γιατί δύσκολα; Επειδή δεν μπορεί να βρεθεί κανένας έμπιστος, μέσα στη γενική φθορά και διαφθορά των δημόσιων προσώπων που υποτίθεται αποτελούσαν την εξόριστη κυβέρνηση, να του εκμυστηρευθεί όσα είδε και έζησε.
• Γι’ αυτό βιάζεται να εξωτερικεύσει όλα του τα βιώματα σε ένα φίλο που έρχεται από την Ελλάδα, πριν τον αλλάξει η ξενιτιά, προτού δηλαδή προλάβουν και τον εξαγοράσουν ή τον διαφθείρουν οι άνθρωποι της πολιτικής και των άνομων συναλλαγών.
• Ο ποιητής δεν είχε καλή γνώμη ούτε για τα πολιτικά πρόσωπα που ζούσαν  στην ξενιτιά και έπαιρναν εντολές από τους ξένους για το τι και πώς πρέπει να πράξουν στα ζητήματα διακυβέρνησης της Ελλάδας ούτε για αυτούς που τους επισκέπτονταν από την Ελλάδα ως συνομιλητές τους.
• Γι’ αυτό και ο υποτιθέμενος διάλογος στο βάθος είναι δραματικός μονόλογος.
• Η δραματικότητα αυτή εκφράζεται και με τη βιασύνη του ποιητή να ταξινομήσει  τον όγκο των πληροφοριών που τον βασανίζουν και με βάση αυτές να απαντήσει σε εύλογες ερωτήσεις, που δεν του έχουν τεθεί αλλά εγείρονται μέσα του κατά την εξέλιξη του δραματικού του μονόλογου και συνέχουν νοηματικά το όλο ποιητικό σώμα.
• Οι ερωτήσεις λογίζονται λανθάνουσες ερωτήσεις ενός λανθάνοντος διαλόγου και έχουν αντικειμενική αξία.
• Στ.31-48: στην υποτιθέμενη ερώτηση λοιπόν από πού έρχονται ο Σεφέρης απαντά, αναφέροντας όλα τα μέρη που επισκέφτηκε ή αναγκάστηκε να ζήσει μαζί με την εξόριστη κυβέρνηση.
• Όλοι αυτοί οι στίχοι απηχούν μια αίσθηση διασποράς, διασκορπισμού, ακόμη και ανεστιότητας με κοινό παρονομαστή το θέμα της ξενιτιάς.
• Από την άλλη πλευρά οι εν λόγω στίχοι παραπέμπουν και σε μια γεωγραφική εξάπλωση του Ελληνισμού σε αντίστοιχες ιστορικές περιόδους.
• Συγχρόνως, όπως αφήνει να διαφαίνεται στο στ.33, ο ποιητής συγκλονίζεται σύγκορμα από το φόβο μήπως οι μικρότητες και οι μηχανορραφίες ξένων και ντόπιων παραγόντων οδηγήσουν την πατρίδα του σε πλήρη εξαφανισμό, όπως συνέβη με το ελληνικό κρατίδιο της Κομμαγηνής. 
• Αλλά ποια είναι η αληθινή ταυτότητα των εξόριστων, αυτών δηλαδή που περιμένουν στο τυρρηνικό χωριό να γυρίσουν πίσω; Ποια είναι η συμπεριφορά τους;
• Στ. 39-42: οι εξόριστοι πολιτικοί και στρατιωτικοί που ασχολούνται με τα δημόσια πράγματα εκεί στην ξενιτιά, άκαπνοι συγκριτικά με τους  αγωνιζόμενους στην Ελλάδα Έλληνες, είναι άνθρωποι φθαρμένοι ψυχικά από τον πόλεμο και διεφθαρμένοι από τις δικές τους δολοπλοκίες και πολιτικές βλέψεις.
• Αυτό που τους ενδιαφέρει πρωτίστως είναι πώς θα καταλάβουν αξιώματα, αυτοπαγιδευόμενοι έτσι «σαν το πουλί μες στο κλουβί του», χωρίς να εμπνέονται από άλλα, ανώτερα πολιτικά ιδεώδη.
• Ο ίδιος ο ποιητής γράφει σχετικά με το περιβάλλον των αξιωματούχων στην Cava: διόλου ευχαριστημένος που είμαι εδώ· είμαι σαν το ξένο παραμύθι μέσα σε τούτη εδώ τη σκηνοθεσία και τους κομπάρσους. (Μέρες Δ΄)
• Σε άλλο σημείο του κειμένου του Μέρες Δ΄, ο ποιητής χαρακτηρίζει τους συντρόφους «πληγή, σαν τις αράπικες μύγες».
• Αυτοί οι σύντροφοι είναι πράγματι η ηθική πληγή που κακοφορμίζει.
• Στ.43-63: τους έχει μάθει από κοντά, ξέρει όλες τους τις συνήθειες, μπορεί να διαβάσει τη συμπεριφορά τους, δεν πέφτει έξω στους χαρακτηρισμούς του γι’ αυτούς.
• Η ανθρώπινη αδυναμία και συναφώς η μικρότητα, η ποταπότητα, η ευτέλεια περιγράφονται με δωρική λιτότητα, με ζωηρές εικόνες, γεμάτες ένταση και χρώμα, με παραδειγματική παραστατικότητα.
• Ο ποιητής μιλάει για ερωτικές επιθυμίες (στ.48-49), για απληστία (53), έμμονη διάθεση ή τάση για το κακώς εννοούμενο συμφέρον, για κερδοσκοπία (50-51), για καθετί που υποβιβάζει τον άνθρωπο σε πράγμα, σε αντικείμενο.   
• Για τον στ.45 χαρακτηριστικά είναι όσα αναφέρει ο Μ. Vitti για τον ποιητή: τον κυνηγά η σκέψη για τους πολιτικούς τυχοδιώκτες, που αύριο θα επιδιώξουν αδίστακτα να πιάσουν ένα πόστο στην εξουσία και θα σφετεριστούν το αίμα που άλλοι έχυσαν για την πατρίδα.
• Γενικότερα ο άνθρωπος παρουσιάζει μια ευμετάβλητη συμπεριφορά, ανάλογα με τις περιστάσεις και με τους πειρασμούς που τον καθιστούν ευάλωτο (στ.46-47, 52-53).
• Στους στ.54-60 συναντούμε το μοτίβο της φθοράς κατά την σεφερική ποιητική –η εικόνα του θανάτου και πώς αντιδρούν οι άνθρωποι– διατυπωμένο με λεπτή ειρωνεία.
• Με δραματικό τόνο παρουσιάζεται η αγάπη για τη ζωή, ιδιοτελώς εκδηλούμενη από τους ανθρώπους: ο καθένας κοιτάζει πώς να σώσει τον εαυτό του.
• Εύστοχα ο ποιητής παριστά την εικόνα του πανικού που παρατηρείται συνήθως, όταν απουσιάζει η οργανωμένη δράση και αλληλεγγύη του συλλογικού μας Είναι.
• Ο πανικός αυτός υποδηλώνεται πολύ ηχηρά με τα ρήματα: φωνάζουνε, μπερδεύονται, ρητορεύουν:
• Φωνάζουνε: μια κατηγορία ανθρώπων καταφεύγει σε μεταφυσικές λύσεις ή δυνάμεις (=για να ξορκίσουν).
• Μπερδεύονται μες στ’ αγαθά τους: μια άλλη κατηγορία ανθρώπων κλείνεται στον κόσμο του υλικού του πλούτου, ελπίζοντας να βρει ασφάλεια και σιγουριά. Ουσιαστικά αυτοί οι άνθρωποι καλλιεργούν ψευδαισθήσεις και αυταπάτες.
• Ρητορεύουν: μια τρίτη κατηγορία ανθρώπων αναλώνεται σε ρητορικές–ιδεοληπτικές εξηγήσεις και επεξηγήσεις, σε κενολογίες τις οποίες προβάλλει ως περισσή αλήθεια, έχοντας ανύποπτη αυτοπεποίθηση για την ικανότητα και το ταλέντο της.
• Τι νόημα όμως έχουν όλα τούτα, όταν δεν μπορούν να αποτρέψουν τον χαμό των ανθρώπων (στ.60);
• Στους τρεις τελευταίους στίχους της ενότητας (στ.61-63), ο ποιητής οδηγείται σε ένα καθολικό συμπέρασμα, το οποίο προκύπτει ως μια φυσική κατάληξη της έσχατης κατάπτωσης του ανθρώπου που μας περιέγραψε στους προηγούμενους στίχους.
• Με ερωτηματική μορφή ή με τρόπους διερώτησης εν τέλει αποφαίνεται: μήπως ο άνθρωπος δεν έχει ανυψωθεί ποτέ πάνω από το επίπεδο του φυτικού και ζωικού όντος, αλλά η μόνη του δραστηριότητα είναι η απλή αναπαραγωγή και διαιώνιση του είδους;
• Σε τούτους τους χαλεπούς καιρούς της ολικής κατάπτωσης της ανθρώπινης ουσίας, της έκπτωσης των ανθρώπινων αξιών, οι ρητορείες και τα λόγια είναι όχι μόνο περιττά αλλά και επικίνδυνα, γιατί οι καιροί άλλα επιτάσσουν.
• Τις επιταγές των καιρών ο ποιητής τις συνοψίζει στο καίριο νόημα του στ.63.
• Οι καιροί επιβάλλουν, ο καθένας να αρθεί πάνω από ιδιοτελείς βλέψεις, από κοντόθωρες πολιτικές και άλλες φιλοδοξίες, από αναξιοπρεπείς συμπεριφορές, προκειμένου να πράξει τα δέοντα.
• Τότε η ιστορία και η ουσία της ανθρώπινης ζωής δεν θα περιορίζεται μόνο στις δύο στιγμές της γέννησης και του θανάτου.
• Στ.64-88: στην παρούσα ενότητα ο ποιητής σκηνοθετεί με τον στ.64 μια ποιητική συνομιλία με τον φίλο, για να μιλήσει για τους άλλους ανθρώπους: τον πρόσφυγα, τον αιχμάλωτο και όλους εκείνους που μέσα στη δίνη του πολέμου οι συνθήκες και οι δημόσιες αμαρτίες των επιτήδειων τους μεταποίησαν σε εμπορεύσιμο είδος, σε αντικείμενο αγοροπωλησίας.
• Αυτούς τους άλλους ο Σεφέρης τους τοποθετεί απέναντι στους ανθρώπους της κερδοσκοπίας, της πολιτικής ματαιοδοξίας, της δολοπλοκίας, της φιληδονίας που μας παρουσίασε στην προηγούμενη ενότητα.
• Περαιτέρω δεν μπορεί να ξεχάσει το αποτρόπαιο θέαμα της κατεστραμμένης πατρίδας: ξένα συμφέροντα και ντόπιοι υπήκοοί τους συνεχίζουν να την πελεκούν και να την καίνε σαν το πεύκο.
• Αυτή η κατάσταση δεν αφήνει χώρο για μια πιο αισιόδοξη προοπτική: επιτείνει τον πόνο του ποιητή και δι’ αυτού του κάθε υποψιασμένου και ακέραιου ανθρώπου.
• Χρονικά βέβαια δεν άργησαν να επαληθευτούν στην πράξη τα παραπάνω λόγια του ποιητή: δυο μήνες μετά τη σύνθεση του ποιήματος η Ελλάδα αιματοκυλίστηκε ξανά με τα Δεκεμβριανά και αργότερα με τον Εμφύλιο.
• Πώς μπορεί λοιπόν ο ποιητικός νους να ξεχάσει τους σκοτωμένους φίλους (στ.82) και όλες τις άλλες φρικιαστικές εικόνες; Η φρίκη είναι τόσο μεγάλη, ώστε ο ποιητής προτιμά να την απεικονίζει με παραβολές (στ.83), γενικότερα με ποιητικά σχήματα.
• Τώρα (στ.83-88) ο ποιητικός λόγος γίνεται πιο εύηχος, πιο γενικευμένος και περισσότερο στοχαστικός.
• Η φρίκη όμως σε κάθε περίπτωση παραμένει ζωντανή και προχωράει: εκφεύγει των ορίων του καθημερινού λόγου και των δυνατοτήτων μιας καλοπροαίρετης συνομιλίας.
• προχωρεί ασταμάτητα: απλώνεται ολοένα και σε περισσότερα επίπεδα ζωής· νέα έργα και ημέρες της φρίκης βλέπουν το φως της δημοσιότητας.
• Το αποκορύφωμα αυτής της δηλητηριασμένης ατμόσφαιρας είναι ο καημός της συμφοράς (στ.87-88).
• Αυτός ο καημός φαρμακώνει την ψυχή του ποιητή, όχι ως ενός απομονωμένου Εγώ αλλά ως του συμπαντικού Εμείς.
• Στην τελευταία ενότητα (στ.89-95) το ποιητικό θέμα δικαιούται και δύναται να αναφέρεται σε ήρωες: Οι ήρωες έρχονται να ολοκληρώσουν το σκηνικό μιας προηγούμενης ποιητικής ανάδειξης από τη μια πλευρά των ιδιοτελών ανθρώπων και από την άλλη πλευρά των αδύνατων, των ακούσιων θυμάτων του πολέμου και της φθαρμένης ή διεφθαρμένης δημόσιας ζωής. 
• Η ιστορία του Μιχάλη έχει πραγματική βάση.
• Αλλά και η παρουσία της ηρωικής εκδοχής δεν μεταβάλλει ουσιαστικά τη γενική κατάσταση.
• Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά: δρουν ανώνυμα, ανυστερόβουλα και όχι για να κερδίσουν μια θέση στα έδρανα της δημοσιότητας.
• Παράλληλα οι ηρωικές πράξεις και στάσεις είναι ξεχωριστές περιπτώσεις και δεν αγκαλιάζουν όλο το φάσμα της συλλογικής δράσης. Γι’ αυτό και αδυνατούν συνήθως να ανατρέψουν ή να εξαλείψουν την κατάσταση της οδύνης, της φρίκης και του παραλογισμού.
• Στον τελευταίο στίχο, ο οποίος είναι επανάληψη του πρώτου στίχου σε χρόνο ενεστώτα: στ.1: μ’ αρέσαν, στ.96: μ’ αρέσουν,  ο ποιητής εκφράζει μια συγκρατημένη αισιοδοξία (;).
• Μετά από αυτά που έζησε, με νωπές τις μνήμες από τις φοβερές εμπειρίες του πολέμου και από τη φθορά του ανθρώπου μέσα στην πολεμική δίνη καταλήγει σε «άλλα νοήματα και άλλες ελπίδες».
• Ο Μ. Vitti (ό.π., σ. 168) δίνει την εξής εξήγηση: «ύστερα από όσα μεσολάβησαν, μοιάζει να διατυπώνει σε τόνο σκοτεινό το προαίσθημα ότι άλλες νύχτες με φεγγάρι που θα έρθουν στη ζωή του δεν θα είναι καλύτερες από αυτές που θυμάται τούτη τη νύχτα, προσμένοντας να χαράξει η ώρα της επιστροφής». 

Ερωτήσεις σχολικού βιβλίου

1. Το ποίημα είναι χωρισμένο σε ποιητικές ενότητες. Αφού τις μελετήσετε χωριστά, να βρείτε:
   α) Ποιο είναι το θέμα της πρώτης ενότητας και πώς συνδέεται με το υπόλοιπο ποίημα. Ποιες νομίζετε ότι είναι οι δυσκολίες για τις οποίες μιλάει ο ποιητής;
   β) Ποια είναι τα επιμέρους θέματα στις υπόλοιπες ενότητες.
2. Το ποίημα έχει άμεση συνάφεια με την εποχή που γράφτηκε, όπως δηλώνει ο ποιητής με τη σημείωση στο τέλος (βλ. και εισαγωγικό σημείωμα). Να βρείτε τους στίχους που μιλούν:
   α) Για τους Έλληνες που επιστρέφουν από τη Μ. Ανατολή.
   β) Για την Ελλάδα και τη μοίρα της.
   γ) Για τον άνθρωπο γενικά.
   δ) Για τους ήρωες.
   Πώς εκφράζεται ο ποιητής για το καθένα από τα παραπάνω; Ποια αισθήματα συνοδεύουν τις σκέψεις του και ποια νομίζετε ότι είναι η αιτία αυτών των αισθημάτων;
3. Το ποίημα αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο στίχο. Αλλά ενώ στον πρώτο στίχο το ρήμα είναι σε χρόνο παρελθοντικό στον τελευταίο είναι σε χρόνο παροντικό. Πώς δικαιολογείτε αυτή την αλλαγή του χρόνου; Και ποιο είναι το μορφολογικό αποτέλεσμα αυτής της επανάληψης;

Ερωτήσεις ΚΕΕ

Στοιχεία που αφορούν στον συγγραφέα, λογοτεχνικό περιβάλλον και λοιπά γραμ­ματολογικά στοιχεία:

1. Ποια βιώματα (μνήμες και εμπειρίες) του Γιώργου Σεφέρη αποτελούν την “πρώτη ύλη” του ποιήματος αυτού;
2. Ποιος είναι ο “Τελευταίος Σταθμός” στον οποίο αναφέρεται ο τίτλος του ποιήματος;
3. Ποια σημασία έχει για την “ανάγνωση” (κατανόηση)  του ποιήματος η χρονολογική και τοπική ένδειξη Cava dei Tirreni, 5 Οκτωβρίου ’44;
4. Στο ποίημα αυτό υπάρχουν φανερές αναφορές στο Μακρυγιάννη, Καβάφη και άλλους σύγχρονους ποιητές. Τι πετυχαίνει, κατά τη γνώμη σας, ο ποιητής με τις αναφορές αυτές; 
5. Ο ποιητής παραπέμπει συνειδητά σε αρχαίους ποιητές, συγκεκριμένα στο Βιργίλιο και τον Αισχύλο. Να εντοπίσετε και να σχολιάσετε τους στίχους αυτούς.

Δομή του κειμένου, επαλήθευση ή διάψευση μιας κρίσης με βάση το κεί­με­νο, εκφραστικά μέσα και τρόποι του κειμένου (υφολογική διερεύνηση, αφηγημα­τικές λειτουργίες, επιλογές του δημιουργού σε διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης):

1. Ποιο είναι το σκηνικό του ποιήματος (ο χώρος και ο χρόνος);
2. Ποια στοιχεία δίνουν στο ποίημα το χαρακτήρα εσωτερικού μονολόγου;
3. Ποιες ενότητες διακρίνετε στο ποίημα και ποιο είναι το θέμα κάθε ενότητας;
4. Ποιες αφηγηματικές τεχνικές χρησιμοποιούνται στο κείμενο; Ποιος είναι ο τόνος του ποιήματος;
5. α) Το ποίημα αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο στίχο. Σε τι αποβλέπει, κατά τη γνώμη σας, αυτή η επανάληψη;
6. β) Σε τι διαφοροποιείται ο πρώτος από τον τελευταίο στίχο;
7. Να παρακολουθήσετε την εναλλαγή των ρηματικών προσώπων στο ποίημα: τι πετυχαίνει, κατά τη γνώμη σας, ο ποιητής με την ποικιλία αυτή;
8. Το ποίημα αυτό θεωρήθηκε ως ένα από τα καλύτερα του Γιώργου Σεφέρη για τη διαύγεια και τη φυσικότητά του. Συμφωνείτε;
9. Βασικά εκφραστικά μέσα της ποιητικής τέχνης του Σεφέρη είναι οι εικόνες, οι μεταφορές, οι παρομοιώσεις και οι αλληγορίες. Να εντοπίσετε στο ποίημα χαρακτηριστικά παραδείγματα.

Σχολιασμός ή σύντομη ανάπτυξη χωρίων του κειμένου:

1. Γιατί μόνο λίγες νύχτες με φεγγάρι αρέσουν στον ποιητή, σύμφωνα με το κείμενο; Τι εκφράζει το φεγγάρι στο ποίημα;
2. Με τι παρομοιάζεται η επιστροφή των εξόριστων πολιτικών στην πατρίδα (στ.14-17); Πώς ερμηνεύετε την παρομοίωση;
3. Ποια είναι η γνώμη του Σεφέρη για τους πολιτικούς του τόπου του και σε ποιους στίχους εκφράζεται;
4. Από πού φαίνεται στο ποίημα η αγάπη και η πίκρα του Γιώργου Σεφέρη για τον τόπο του;
5. α) Γιατί, κατά τη γνώμη σας, παρομοιάζεται ο πόλεμος με θέρος (θερισμό);
6. β) Πώς αντιδρούν οι άνθρωποι σαν έρθει ο θέρος (ο πόλεμος), σύμφωνα με το ποίημα;
7. Πώς ερμηνεύετε την παρομοίωση του ανθρώπου με χόρτο στους στ.47, 52 και 53;
8. Ποια γνώμη εκφράζει ο ποιητής για τον άνθρωπο και τα έργα του στους στ.60-63; Τι νομίζετε ότι εννοεί με τη φράση “καιρός του σπείρειν, καιρός του θερίζειν”;
9. Ποιους υπονοεί ο ποιητής στους στ.65-66 “όμως τη σκέψη του πρόσφυγα … πραμάτεια”;
10. α) Γιατί προτιμά ο ποιητής να γίνει “βασιλιάς ανθρωποφάγων” (στ.68);
11. β) Σε ποιες “δυνάμεις που κανείς δεν αγοράζει” αναφέρεται στο στίχο 69;
12. Ποιες εικόνες του πολέμου τραυματίζουν τη μνήμη του ποιητή (στ.73-82);
13. Να σχολιάσετε το στ.82: “ένα παρθένο δάσος σκοτωμένων φίλων το μυαλό μας”.
14. Σε ποια παραμύθια και παραβολές αναφέρεται ο ποιητής στο στ.83;
15. Πώς χαρακτηρίζει ο ποιητής τη φρίκη στους στ.84-88;
16. α) Τι επιδιώκει ο ποιητής, κατά τη γνώμη σας, με το παράδειγμα του Μιχάλη στους στ.89-94;
17. β) Πώς ερμηνεύονται, κατά την άποψή σας, οι στ.93-95: “Στα σκοτεινά / πηγαίνουμε στα σκοτεινά προχωρούμε...” / Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά”;
18. Θα μπορούσε, κατά την άποψή σας, να χαρακτηριστεί το ποίημα αυτό “πολιτικό”; Αιτιολογήστε την απάντησή σας.
19.  Ποιες ηθικές αντιλήψεις προκύπτουν έμμεσα από το ποίημα; 

Σχολιασμός αδίδακτου λογοτεχνικού κειμένου:

Γ. Σεφέρης: Σαλαμίνα της Κύπρος

Φίλοι του άλλου πολέμου,

σ’ αυτή την έρημη συννεφιασμένη ακρογιαλιά

σας συλλογίζομαι καθώς γυρίζει η μέρα -

Εκείνοι που έπεσαν πολεμώντας κι εκείνοι που

έπεσαν χρόνια μετά τη μάχη^.

Εκείνοι που είδαν την αυγή μες απ’ την πάχνη

του θανάτου

ή, μες στην άγρια μοναξιά κάτω από τ’ άστρα,

νιώσανε πάνω τους μαβιά μεγάλα

τα μάτια της ολόκληρης καταστροφής^.

Κι ακόμη εκείνοι που προσεύχουνταν

όταν το φλογισμένο ατσάλι πριόνιζε τα καράβια:

“Κύριε, βόηθα να θυμόμαστε

πώς έγινε τούτο το φονικό^.

Την αρπαγή το δόλο την ιδιοτέλεια,

το στέγνωμα της αγάπης^.

Κύριε, βόηθα να τα ξεριζώσουμε...”              (απόσπασμα)

Πώς αντιμετωπίζεται το θέμα του πολέμου και του θανάτου στο παραπάνω ποίημα; Να το συγκρίνετε τον τρόπο που αντιμετωπίζεται στο ποίημα “Τελευταίος Σταθμός”.

Γ. Σεφέρης: Από το Μυθιστόρημα

Α΄

...................................

Γυρίσαμε στα σπίτια μας τσακισμένοι

μ’ ανήμπορα μέλη, με το στόμα ρημαγμένο

από τη γέψη της σκουριάς και της αρμύρας.

Όταν ξυπνήσαμε ταξιδέψαμε κατά το βοριά, ξένοι

βυθισμένοι μέσα σε καταχνιές από τ’ άσπιλα φτερά των

κύκνων που μας πληγώναν.

Τις χειμωνιάτικες νύχτες μας τρέλαινε ο δυνατός αγέρας

της ανατολής

τα καλοκαίρια χανόμασταν μέσα στην αγωνία της μέρας

που δεν μπορούσε να ξεψυχήσει.

Φέραμε πίσω

αυτά τ’ ανάγλυφα μιας τέχνης ταπεινής.          (απόσπασμα)

Ποια βιώματα του ποιητή εκφράζουν, κατά τη γνώμη σας, οι παραπάνω στίχοι;

Άλλες εργασίες

1. Να μελετήσετε τις σελίδες από το ημερολόγιο του Γιώργου Σεφέρη (Μέρες Δ΄: 1 Γενάρη 1941 - 31 Δεκέμβρη 1944) που αναφέρονται στην εποχή που γράφτηκε το ποίημα και να επισημάνετε τα βιώματα που απετέλεσαν το νοηματικό υπόβαθρο του ποιήματος “Τελευταίος Σταθμός”.
2. Στο ποίημα διαπλέκονται πολλά θέματα: η ξενιτιά, ο νόστος, ο πόλεμος, ο άνθρωπος και η μοίρα, οι ήρωες. Σχολιάστε σύντομα πώς παρουσιάζονται τα θέματα αυτά στο κείμενο.
3. Ποια συναισθήματα διακατέχουν τον ποιητή στον Τελευταίο Σταθμό και πού οφείλονται;
4. Μελετήσετε το ποίημα του Γ. Σεφέρη Το Απομεσήμερο ενός Φαύλου (Τετράδιο Γυμνασμάτων Β΄) και α) να επισημάνετε τον κοινό νοηματικό άξονα με τον Τελευταίο Σταθμό, β) σημειώστε σε πίνακα δύο (2) στηλών τα παράλληλα σημεία.
5. Να μελετήσετε το ποίημα του Γ. Σεφέρη Το σπίτι κοντά στη θάλασσα (Κίχλη) και να συγκρίνετε το περιεχόμενό του με αυτό του Τελευταίου Σταθμού.