Κωνσταντίνος Θεοτόκης

Η Τιμή και το Χρήμα

(Κ.Ν.Λ. Β΄ Λυκείου, σσ. 136-149)

Βιογραφικά στοιχεία 

1872: Γεννήθηκε στην Κέρκυρα από αρχοντική οικογένεια της Πόλης.

1877-1788: Φοιτά σε ιδιωτικά σχολεία της Κέρκυρας.
1889-1890: Σπουδάζει φυσικομαθηματικά στο Παρίσι.
1890-1909: Σπουδάζει περιοδικά σε Γερμανία, Αγγλία, Αυστρία, φιλολογία. και φιλοσοφία.
1893: Παντρεύεται την ευκατάστατη βαρόνη Ερνεστίνα Μάλλοβιτς.
1894-1900: Επιστρέφει στην Κέρκυρα και εγκαθίσταται στον πύργο τους στους Κουρασάδες.
1893: Παίρνει ενεργό μέρος στην κρητική επανάσταση με αντάρτικο σώμα.
1897: Συμμετέχει εθελοντικά στον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο.
1907-1909: Ζει στη Γερμανία. Συνδέεται με τον Κώστα Χατζόπουλο και ασπάζεται τις σοσιαλιστικές ιδέες.
1911 (;): Ιδρυτικό στέλεχος του σοσιαλιστικού κόμματος της Κέρκυρας.
1916: Συνεργάζεται με το κίνημα της Θεσσαλονίκης.
1918: Πτώχευση της γυναίκας του λόγω του Α΄ Π. Πολέμου. Λόγω οικονομικών δυσχερειών εργάζεται ως γραμματέας στην Εθνική Βιβλιοθήκη και φιλολογικός σύμβουλος στις εκδόσεις Ελευθερουδάκη.
1923: Πεθαίνει μετά από βαριά και οδυνηρή ασθένεια.

Εργογραφία

• Η τιμή και το χρήμα (1914), εκτεταμένο αφήγημα, νουβέλα
• Ο κατάδικος (1919), εκτεταμένο αφήγημα
• Η ζωή και ο θάνατος του καραβέλα (1920), εκτεταμένο αφήγημα
• Οι σκλάβοι στα δεσμά τους (1922), μυθιστόρημα
• Μεταφράζει Σαίξπηρ, Γκαίτε, Σίλερ, Χάινε, Βιργίλιο (τα Γεωργικά), Λουκρήτιο (Περί φύσεως), Πλάτωνα (Φαίδων), Αριστοφάνη (Λυσιστράτη) κ.ά.
• Δημοσιεύει διηγήματα σε περιοδικά της εποχής.

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα

• Από τους πιο αξιόλογους νεοέλληνες πεζογράφους, ανανεώνει την ηθογραφική πεζογραφία.
• Πολύγλωσσος (Αρχαία Ελληνικά, Λατινικά, Γαλλικά, Ιταλικά, Γερμανικά, Αγγλικά, Σανσκριτικά)
• Δημοτικιστής
• Διακρίνεται για: α) τον κοινωνικό προβληματισμό (κοινωνική αδικία, υλική βία στους αδύνατους), β) τη ρεαλιστική γραφή (χωρίς σκληρότητα οι διάλογοι, η περιγραφή, η ψυχολογία), γ) την πλούσια σε εκφραστικά σχήματα γλώσσα (λυρισμός), όταν αναφέρεατι στη φύση και την πατρίδα.
• 3 βασικές βιοθεωρίες διαπερνούν το έργο του: α) η πατριδολατρική διάθεση, β) ο νιτσεϊσμός, γ) ο μαρξισμός
• 3 ομόκεντροι κύκλοι στο έργο του: α) Τα Εφτάνησα περνούν από την αγγλική Αρμοστία στην παρακμή (μετά την Ένωση), β) Οι υψηλές κοινωνικές τάξεις συγκρούονται με την άθλια κατάσταση των μαζών, γ) Ο ίδιος ο Θεοτόκης περνά από τις ανέσεις του πλούτου, στις σοσιαλιστικές ανησυχίες και δράση, την ένταξη στο κόμμα των φιλελευθέρων και τέλος στην αυτοαπομόνωση.
• Τα θεματικά πεδία του είναι: α) Εντοπιότητα (ηθογραφείται και ψυχογραφείται), β) Κοινωνική διάσταση (ρεαλιστικά και ψυχολογικά), γ) Ανθρωπολογική βάση (φιλοσοφική και βιοθεωρητική διάθεση), δ) Τραγικότητα

Απαντήστε κατά ομάδες σε 3-5 ερωτήσεις της επιλογής σας (μία από κάθε κατηγορία: 1-3, 4-13, 14-20, 21-24, 25-36) σε έγγραφο του Drive.

Ερωτήσεις

1. Ποια εικόνα σχηματίζουμε για την εποχή και την κοινωνία, μέσα από την μελέτη των δύο πρώτων αποσπασμάτων; (βλ. την σχετική άποψη της Ειρήνης Δεντρινού, τα βιογραφικά και τα γνωρίσματα του συγγραφέα).
2. Για ποιους λόγους κατακρίνει ο Κ. Θεοτόκης το πολιτικό σύστημα της εποχής του; Ποια είναι τα σημαντικότερα προβλήματα, τα οποία αναφέρονται στο πεζογράφημα;
3. Να εντοπίσετε τα στοιχεία της παράδοσης (ηθογραφικά, λαογραφικά, γλωσσικά) που παρουσιάζο­νται στο έργο. Ποια από αυτά δεν ακολουθούνται στην σύγχρονη εποχή;
4. Να σχολιάσετε πώς παρουσιάζονται τα αντρικά και τα γυναι­κεία πρόσωπα του έργου. Να αναφερθείτε στα κυριότερα από αυτά και να τεκμηριώσετε τις απόψεις σας μέσα από συγκε­κριμένα αποσπάσματα.
5. Ένα από τα βασικά πρόσωπα του έργου είναι η σιόρα Επιστή­μη, η οποία είναι προσαρμοσμένη στα κοινωνικά δεδομένα της εποχής στην οποία ζει. Να αποδείξετε τη θέση αυτή μέσα από συγκεκριμένες ενέργειές της. 
6. Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, τα κυριότερα εμπόδια στην αγάπη της Ρήνης και του Αντρέα; 
7. Το έργο του Κ. Θεοτόκη αναφέρεται στον έρωτα δύο νέων. α) Να καταγράψετε πώς ξεκινά και πώς εξελίσσεται ο έρωτας αυτός, στηριζόμενοι σε συγκεκριμέ­να αποσπάσματα του κειμένου. β) Να σχολιάσετε την ψυχολογική κατάσταση των δύο νέων σε κάθε περίπτωση.
8. Η Ρήνη δεν είχε ποτέ διακυμάνσεις στην αγάπη της. Στο τέλος όμως την θυσιάζει. Γιατί;
9. Η Ρήνη μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια γυναίκα που απελευ­θερώνεται από τις προκαταλήψεις της εποχής στην οποία ζει, σύμφωνα με την άποψη του Δ. Γ. Παγανού. Με ποια επιχειρή­ματα μπορείτε να τεκμηριώσετε την άποψη αυτή;
10. «Τέλος ο πατέρας της είπε, σφίγγοντάς την στην αγκαλιά του: “Σ’ εδυστύχεψε!”» Ποιον εννοεί κατά τη γνώμη σας ο πατέρας της Ρήνης στο πιο κάτω απόσπασμα; Να σχολιάσετε. 
11. Πιστεύετε ότι οι ήρωες του Θεοτόκη είναι τα μοιραία, ανεύθυνα θύματα ενός κοινωνικού συστήματος που βασίζεται στην αδικία ή έχουν, κατά τη γνώμη σας, και προσωπική ευθύνη; 
12. Αφού μελετήσετε και την εισαγωγή με τις απόψεις του Αγγ. Τερζάκη, να απαντήσετε στις ακόλουθες ερωτήσεις: α) Γιατί νιώθουμε συμπόνια για όλους ανεξαίρετα τους ήρωες; β) Πού μπορούμε να αποδώσουμε την συμπεριφορά ορισμένων προσώπων του διηγήματος, η οποία έρχεται σε αντίθεση με τα πραγματικά τους αισθήματα;
13. Πώς μπορεί να ερμηνευτεί η συμπεριφορά του Αντρέα στην εξέλιξη του έργου; Να γράψετε μια σελίδα από το ημερολόγιό του στην οποία να περιγράφονται οι σκέψεις και τα συναισθήματά του μετά το τέλος του διηγήματος. 
14. Στο έργο επαναλαμβάνεται συχνά η φράση: "Ανάθεμά τα τα τάλαρα!" α) Να μελετήσετε πότε εμφανίζεται στο έργο και να αναφέρετε από ποιον λέγεται και σε ποια περίσταση κάθε φορά.
15. Να εξηγήσετε γιατί, κατά τη γνώμη σας, ο συγγραφέας επέλεξε το συγκεκριμένο τίτλο για το έργο. Ποιος άλλος τίτλος νομίζετε θα ταίριαζε στη νουβέλα αυτή;
16. Ο τίτλος του διηγήματος είναι Η Τιμή και το Χρήμα. Οι δυο αυτές αξίες (τιμή-χρήμα) επηρεάζουν την σιόρα Επιστήμη και τον Αντρέα στις πράξεις τους; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. 
17. Το χρήμα έχει την ανάλογη σημασία και στις μέρες μας; Επιβάλλεται στα συναισθήματα; Διαβρώνει τον άνθρωπο και δηλητηριάζει τις ανθρώπινες σχέσεις;
18. Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης στην έκδοση του 1993, αναφέροντας ότι το έργο του προβάλλει μέσα σε κοσμοϊστορικές ταραχές, το χαρακτηρίζει ως ένα ειρηνικό διήγημα. Συμφωνείτε με το χαρακτηρισμό αυτό; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
19. Σύμφωνα με όσα συμβαίνουν στην Ρήνη τι μπορούμε να πούμε για τη θέση της γυναίκας την εποχή εκείνη;  
20. Σύμφωνα με τη Μ. Σγούρου «η συγκεκριμένη νουβέλα αποτελεί και για τα σημερινά δεδομένα έναν ύμνο στην αγωνιστι­κότητα και το ήθος των γυναικών». Συμφωνείτε με την άποψη αυτή; Πώς δικαιολογείτε την απάντησή σας; 
21. Αναφερθείτε στην αφηγηματολογία της νουβέλας. Δηλ. α) στο είδος αφηγητή, β) την εστίαση, γ) τον χρόνο της αφήγησης και δ) τους αφηγηματικούς τρόπους.
22. Το τρίτο απόσπασμα χαρακτηρίζεται από μια κυμαινόμενη δραματική ένταση. Να την παρακολουθήσετε α) στον τρόπο με τον οποίο αντιδρούν, απ' την αρχή ως το τέλος, οι τρεις πρωταγωνιστές β) στον ρόλο που παίζει ο διάλογος.
23. Να καταγράψετε γλωσσικές ιδιωματικές λέξεις ή φράσεις που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες της Κέρκυρας της εποχής στην οποία αναφέρεται το έργο. Να ετοιμάσετε ένα μικρό γλωσσάρι μ’ αυτά.
24. Σύμφωνα με τις αρχές του νατουραλισμού, οι εξωτερικές δυνάμεις, φυσικές και κοινωνικές, περιορίζουν την ελευθερία των προσώπων κι επηρεάζουν την ηθική τους συμπεριφορά. Εφαρμόζει τις παραπάνω αρχές ο Θεοτόκης; Να υποστηρίξετε τις απόψεις σας.
25. Να φτιάξετε ένα κατάλογο με εκφράσεις που μπορούν να χαρακτηριστούν γνωμικά και να αναπτύξετε σε μια παράγραφο ένα από αυτά..
26. Να καταγράψετε τα δίστιχα που μπορείτε να εντοπίσετε στο έργο και να προσπαθήσετε να τα μελοποιήσετε.
27. Να παρακολουθήσετε τα πρώτα 20΄ από την ταινία της Τώνιας Μαρκετάκη «Η τιμή της αγάπης» (1984) και να εντοπίσετε στοιχεία που φανερώνουν τις διαφορές των κοινωνικών τάξεων της εποχής. Σας άρεσε η μεταφορά της νουβέλας; Πώς θα τη σκηνοθετούσατε εσείς;
28. Εάν είχατε την δυνατότητα να γίνετε πρόσωπο της ιστορίας, τι θα θέλατε να πείτε εσείς προσωπικά σε κάποιον από τους βασικούς χαρακτήρες της νουβέλας;
29. Θεατρικό παιχνίδι-Παιχνίδι ρόλων: Έστω ότι είστε ένα από τα πρόσωπα του έργου (ποιο;). Δραματοποιήστε μια σκηνή του έργου. Και στην συνέχεια αυτοσχεδιάστε έναν μονόλογο. (Μπορεί να παιχτεί και με “ανακριτική καρέκλα”)
30. Θεατρικό παιχνίδι-Παιχνίδι ρόλων: 2-4 χαρακτήρες δραματοποιήστε μια σκηνή του έργου. Και στην συνέχεια αυτοσχεδιάστε πάνω σε μια καινούρια συνθήκη.
31. Θεατρικό παιχνίδι: Διάδρομος της συνείδησης για τους βασικούς χαρακτήρες.
32. Να διαβάσετε το κείμενο του σχολικού βιβλίου της Γ' Γυ­μνασίου "Η μεταμφίεση" της Ρέας Γαλανάκη και να εντοπίσετε ομοιότητες ανάμεσα στις δύο ηρωίδες.
33. Η Τιμή και το Χρήμα αναφέρεται στην κοινωνία μιας παλαιότερης εποχής, στην οποία οι γυναίκες δεν έχουν ίση θέση με τους άντρες. Αφού διαβάσετε το κείμενο από το σχολικό βιβλίο της Γ' Γυμνασίου "Αυτοβιογραφία της Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου", να συγκρίνετε τη ζωή των γυναικών της ανώτερης τάξης όπως παρουσιάζεται σ’ αυτό, με τη ζωή των γυναικών που ανήκουν στον απλό λαό όπως παρουσιάζεται στο έργο του Κ. Θεοτόκη.
34. Η Ρήνη στο έργο του Κωνσταντίνου Θεοτόκη διαφέρει πολύ από τις άλλες γυναίκες, προβάλλοντας ένα ριζοσπαστικό πρό­τυπο για την εποχή της. Στο πιο κάτω απόσπασμα από το διή­γημα του Δημήτρη Χατζή φαίνεται ότι η στάση της Μαργαρί­τας Περδικάρη απέναντι στη ζωή διαφέρει από τη συνηθισμένη στάση των γυναικών που την περιέβαλλαν στο οικογενειακό και κοινωνικό της περιβάλλον. Να συγκρίνετε τις δύο γυναίκες. "Όταν οι Γερμανοί την τουφέκισαν, στις αρχές του καλοκαιριού του 1944, λίγο πριν την απελευθέρωση, η Μαργαρίτα δεν είχε πατήσει ακόμη τα είκοσι χρόνια της. Το λιγνό κορμί της βάσταξε μ’ απί­στευτη αντοχή όλες τις κακουχίες της φυλακής, το στόμα της έμεινε κλεισμένο σ’ όλα τα μαρτύρια που μαθεύτηκε πως της κάνανε. Και στάθηκε μπροστά στο απόσπασμα χαμογελώντας το πικρό χαμόγε­λο των Περδικάρηδων. Αυτό το τελευταίο για το χαμόγελο το ’πε ο παπάς, που, με την απαραίτητη παρουσία του στις θανατικές εκτελέ­σεις, επικυρώνει, στ’ όνομα του Καίσαρος, την απόδοση της ψυχής στο Θεό. Ο ίδιος είπε πως, όταν σήκωσαν τα ντουφέκια, η μικρή Μαργαρίτα κούνησε το χέρι της κ’ είπε ένα ακατανόητο καληνύχτα, μάλιστα δεν είπε καληνύχτα, είπε ακριβώς - “καληνύχτα ντε...” Ήταν η πρώτη γυναίκα στη δική μας πόλη που πέθαινε με τέτοιον τρόπο. Ως τα τότε οι γυναίκες εκεί ξέρανε μόνο να πεθαίνουν αμί­λητες στο κρεβάτι ή το στρώμα τους απ’ αρρώστιες κι από γεράμα­τα, πεθαίνανε πάνω στη γέννα ή τη λεχωνιά τους, από το μαράζι της φτώχειας, της κακής παντριάς ή της ξενητιάς των αντρών τους και των παιδιών τους - τέτοια πράματα π’ο καθένας τα βρίσκει πολύ φυσικά. Αν πεις και για τις γυναίκες των Περδικάρηδων από το δικό τους το σόι, οι γυναίκες των Περδικάρηδων πέθαιναν από γεροντοχτικιό, από κρίσεις νευρικές και καρδιακές -γεροντοκόρες το πλείστον. Τελευταία στο σόι τους η Μαργαρίτα πέθανε κι αυτή ανυμέναια." (Δημ. Χατζής, Μαργαρίτα Περδικάρη, Το τέλος της μικρής μας πόλης, διηγήματα, εκδ. Ζώδιο, σ. 208).
35. Σε τι διαφέρει η συμπεριφορά της νεαρής ηρωίδας του Κωνσταντίνου Χατζόπουλου, στο απόσπασμα που σας δίνεται παρακάτω, από τη συμπεριφορά της Ρήνης στο κείμενο του Κ. Θεοτόκη; "Η Φρόσω του Κρανιά τα πλούτη του αγαπητικού δεν τα λογάριασε ολότελα, ούτε και τα ήξερε την πρώτη αρχή, όταν τον αντίκρισε κάτω από το μπαλκόνι του επαρχείου ένα δειλινό. Τα μάτια του είδε μόνο που την κοιτάζανε παράξενα, τα μάγουλά της θυμάται που ξανάψανε και το γιασεμί που μοσκοβολούσε από την αυλή. Τί­ποτες άλλο, τίποτες άλλο. Τα πλούτη η μάνα τής τα θύμισε κατόπι, εκείνη της πρωτάνοιξε τα μάτια στο ισοφάρισμά τους με το φτωχό σόι του Κρανιά. Κι αλήθεια τη συμβούλεψε, τη φοβέριξε, την έδει­ρε κιόλας, μ’ από τ’ άλλο μέρος της έβαλε και το πρώτο κοκκινάδι στα μάγουλα, της έκοψε τα πρώτα σγουρά στο μέτωπο και τη μά­λωσε να μη βγει άλλη φορά όξω στο μπαλκόνι αχτένιστη κι ανάλλαγη, όπως συγύριζε το σπίτι. Αυτή στην αρχή πετιότανε κει, σα μάντευε το πέρασμα του νιου, δίχως να το νιώθει. 'Υστερα βέβαια άλλαξε κι αυτή, χόρεψε όπως τηςλαλούσαν όλοι γύρω της, όπως τη δασκαλεύανε προεστές και φιλενάδες, ύστερα ξύπνησε μέσα της κι αυτής η φυσική έννοια, που έχει κάθε κόρη δίχως προίκα, πώς να σιγουρευτεί. Και σιγουρεύτηκε καλά. Αν σιγουρευόταν αλλιώτικα, αν το δόκανο έπιανε τα πλούτη, τότε θα’ ταν όλα καλά καμωμένα, όλοι θα της κάναν τόπο να περάσει. Τώρα όμως ..." (Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, Ο Πύργος του Ακροποτάμου (απόσπασμα))
36. Αφού διαβάσετε το πιο κάτω σονέτο του Κ. Θεοτόκη, να εντοπίσετε τη σχέση που μπορεί αυτό να έχει με την Τιμή και το Χρήμα: 

Στης ζωής το στενό το μονοπάτι,

Που το φράζουν αγκάθια και τριβόλοι,

Άφησε μπρος σου να περάσουν όλοι 

Και μοναχός, ωιμέ! Πικρά περπάτει.

Και κάμε τόπο εσύ κάθε διαβάτη,

Που τρέχει βιαστικός και δίχως σκόλη,

Στης ευτυχίας το πλάνο περιβόλι 

Να φτάσει και στο απάτητο παλάτι.

Μη βαργομάς γι’ αυτό και μη λυπείσαι 

Όλα χαρές και πάθη ο χάρος σβήνει·

Κι όσο μπορείς λησμονημένος ζήσε.

Κι ας λαχταράς μονάχα τη γαλήνη,

Κατάκοπος απ’ τ’ άγριο το δρολάπι,

Πόχει σηκώσει στην καρδιά σου η αγάπη.