Οδυσσέας Ελύτης, Στα χτήματα βαδίσαμε όλη μέρα…

Οδυσσέας Ελύτης

[Στα χτήματα βαδίσαμε όλη μέρα…] (Κ.Ν.Λ., σελ. 252)

Στα χτήματα βαδίσαμε όλη μέρα
Με τις γυναίκες τους ήλιους και τα σκυλιά μας
Παίξαμε τραγουδήσαμε ήπιαμε νερό
Φρέσκο καθώς ξεπήδαγε από τους αιώνες

Το απομεσήμερο για μια στιγμή καθίσαμε
και κοιταχτήκαμε βαθειά μέσα στα μάτια
Μια πεταλούδα πέταξε απ’ τα στήθια μας
Ήτανε πιο λευκή
Απ’ το μικρό λευκό κλαδί της άκρης των ονείρων μας
Ξέραμε πως δεν ήταν να σβηστεί ποτές
Πως δεν θυμότανε καθόλου τι σκουλήκια έσερνε
Το βράδυ ανάψαμε φωτιά
Και τραγουδήσαμε γύρω τριγύρω:

Φωτιά ωραία φωτιά μη λυπηθείς τα κούτσουρα
Φωτιά ωραία φωτιά μη φτάσεις ως τη στάχτη
Φωτιά ωραία φωτιά καίγε μας

        λέγε μας τη ζωή

Εμείς τη λέμε τη ζωή την πιάνουμε απ’ τα χέρια
Κοιτάζουμε τα μάτια της που μας ξανακοιτάζουν
Κι αν είναι αυτό που μας μεθάει μαγνήτης, το γνωρίζουμε
Κι αν είναι αυτό που μας πονάει κακό, το ‘χουμε νιώσει
Εμείς τη λέμε τη ζωή, πηγαίνουμε μπροστά
Και χαιρετούμε τα πουλιά της που μισεύουνε

Είμαστε από καλή γενιά.

Οδυσσέας Ελύτης, Ήλιος ο Πρώτος (1943)

Βιογραφικά-Εργογραφικά

Ιστορικό Πλαίσιο

• Η ποιητική συλλογή Ήλιος ο Πρώτος δημοσιεύεται το 1943, δηλ. μέσα στον πόλεμο και την γερμανική κατοχή.
• Μέσα σ’ ένα ποιητικό πλαίσιο ευδαιμονίας τίποτε δεν προδίδει τις συνθήκες της εποχής.
• Ο Ελύτης συνθέτει ένα ποίημα δοξαστικό για την ελληνική φυλή. Πραγματεύεται την μοίρα των Ελλήνων, τιμά την δύναμη της ψυχής τους και προεξοφλεί την αίσια αντιμετώπιση κι αυτής της εξαιρετικά επώδυνης δοκιμασίας του λαού του.

Ανάλυση

Α΄ επίπεδο:

• Σε κάποια χτήματα μια παρέα φίλων κάνει μια ευχάριστη εκδρομή.
• Χρονικά καλύπτεται το διάστημα μιας ημέρας (όλη μέρα, το απομεσήμερο, το βράδυ)
• Οι εκδρομείς δέχονται την ευλογία της μακραίωνης ιστορίας του έθνους τους (φρέσκο καθώς ξεπήδαγε από τους αιώνες), διευρύνοντας έτσι κατά πολύ το χρονικό πλαίσιο του ποιήματος.
• Εύθυμη και ευδαιμονική διάθεση, αισιοδοξία και ελπιδοφόρα διάθεση

Β΄ επίπεδο:

• Σκέψεις συγκαλυμμένες, χωρίς επικαιρικές νύξεις, ώστε το ποίημα να περάσει από την γερμανική λογοκρισία.
• Πρόθεση του ποιητή να ενισχύσει το ηθικό των συμπατριωτών του. Να αναδείξει την ελπίδα και την ομορφιά, όσο άσχημη κι αν είναι η πραγματικότητα γύρω του. 
• Μιλώ για την ποιητική λειτουργία και ως προς αυτήν υπάρχουνε δύο μέθοδοι. Υπάρχει η μέθοδος η εξομολογητική, που αποτελεί, ας πούμε, τον κανόνα. Ο ποιητής, δεχόμαστε ότι εκφράζει την γύρω του πραγματικότητα. Στα έργα του, που αποτελούν ένα είδος εσωτερικού ημερολογίου, καταγράφει τις ψυχικές του αντιδράσεις, που, βέβαια, είναι οδυνηρές, αφού ζητούν ν’ αποδώσουν τη δυσαρμονία του με το φυσικό και κοινωνικό του περιβάλλον. Στο βαθμό μάλιστα που η θλίψη του ή η διαμαρτυρία του είναι οξύτερες, αξιολογείται και η ποιότητα της ευαισθησίας του. Οπόταν εγώ, με τέτοια κριτήρια, ευρέθηκα να είμαι τέρας αναισθησίας, άμοιρος των δεινών που μαστίζουν την ανθρωπότητα, με άλλα λόγια ένας απερίσκεπτος έφηβος που τα βρίσκει όλα ωραία και τα εξυμνεί. Ενώ εγώ ήμουν, απλά και μόνον, ένας χημικός που έβαζε λίγο βόρειον άνεμο, λίγο λουλακί θαλάσσης, λίγο δέρμα νέας κοπέλας, λίγη κατάνυξη αγιότητας, για να βγάλει το αποτέλεσμα που η ζωή του στερούσε. Ήταν ο μηχανισμός του εξορκισμού που λειτουργούσε μέσα μου; Δεν ξέρω. Πάντως ήταν η αντίδραση που θα δοκίμαζε φερ’ ειπείν ένας αρχιτέκτονας που βλέπει ένα φριχτό οικοδόμημα και ξέρει ότι με τα ίδια υλικά θα μπορούσε να είχε γίνει κάτι διαφορετικό, κάτι που να «στέκει» καλύτερα. Σημειωτέον ότι τα «υλικά» που είχα βαλθεί να επικαλούμαι δεν ήταν διόλου φανταστικά πράγματα. Υπήρχαν δοσμένα απ’ την ίδια τη ζωή – πλην καταδικασμένα σε αδράνεια από τους ίδιους τους ανθρώπους, από την άγνοια και τις προκαταλήψεις αιώνων. […] Ο νους μου όμως εμένα ήταν αλλού. Ήταν σε μιαν ιδανική κατάσταση, ξεσηκωμένη από την τρέχουσα και όμως διαφορετική στο βαθμό που άλλαζα τη διάταξη των στοιχείων της. Καλώς ή κακώς υπήρχε σχηματισμένος μέσα μου ένας μύθος πέραν του πιθανού ή του απίθανου, που έπρεπε, με κάθε ποίημα – όπως ένα κτίριο με κάθε πέτρα – να λαμβάνει υπόσταση, να υλοποιείται και συνάμα, ν’ αποσπάται από μένα, θέλω να πω από την προσωπική μου περίπτωση. Να γιατί δεν έγραφα στο Λονδίνο για ομίχλες και στο Παρίσι για μετρό, αλλά εκεί, όταν ζούσα στις πόλεις αυτές, έβαζα τα θεμέλια του «Άξιον Εστί» και αργότερα ολοκλήρωνα έργα όπως το «Φωτόδεντρο» ή το «Μονόγραμμα». Με γνώμονα πάντοτε την καθαρότητα.[…] Πρέπει να το καταλάβουμε ότι ο ποιητής ποιεί. Εάν θέλει να βγάζει από μαύρο, μαύρο – λογαριασμός δικός του. Αναλαμβάνει το βάρος της ευθύνης που αναλογεί στην ψυχή του. Εμένα, όπως σας είπα και στην αρχή, μου αναλογεί το λευκό. Και σας εξομολογούμαι πως η κατεργασία του λευκού μέρους της ψυχής είναι πιο σκληρή κι από του μαρμάρου. Αλλά πώς να κάνω αλλιώς; Σε τι θα ωφελούσε να γίνω ένας απλός αναμεταδότης της ασχήμιας, με το δικαιολογητικό ότι υπάρχει στην πραγματικότητα; Είναι κάτι που το ξέρουμε και δεν υπάρχει λόγος να το επαναλαμβάνουμε. Τουλάχιστον εγώ αποβλέπω στην μεταμόρφωση.

Οδυσσέας Ελύτης, «Η υπέρβαση και η γεωμέτρηση», περ. «η λέξη»

Παράλληλα κείμενο

1. Απόσπασμα από τα Ανοιχτά Χαρτιά που παρατέθηκε παραπάνω για να διερευνηθεί η σχέση του ποιητικού υποκειμένου-ποιητή με τον τόπο και την ιστορία του.
2. Το ποίημα του Ελύτη διατρέχει μια κατάφαση στη ζωή. Θα μπορούσατε να ισχυριστείτε το ίδιο και για το ποίημα του Σεφέρη (Άρνηση); Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας συγκρίνοντας τα δύο ποιήματα ως προς τα τελικά μηνύματα που θέλουν να περάσουν.

                      Γιώργος Σεφέρης

Άρνηση

Στο περιγιάλι το κρυφό
κι άσπρο σαν περιστέρι
διψάσαμε το μεσημέρι·
μα το νερό γλυφό.

Πάνω στην άμμο την ξανθή
γράψαμε τ’ όνομά της·
ωραία που φύσηξεν ο μπάτης
και σβήστηκε η γραφή.

Mε τι καρδιά, με τι πνοή,
τι πόθους και τι πάθος,
πήραμε τη ζωή μας· λάθος!
κι αλλάξαμε ζωή.  

(1931)

3. Να συγκρίνετε το παρακάτω ποίημα από τον «Ήλιο τον Πρώτο» του Οδυσσέα Ελύτη με το διδαγμένο και να εντοπίσετε κοινά θέματα και κοινούς συμβολισμούς.

Οδυσσέας Ελύτης

Ήλιος ο Πρώτος

                         
XVI

Με τι πέτρες τι αίμα και τι σίδερο

Και τι φωτιά είμαστε καμωμένοι

Ενώ φαινόμαστε από σκέτο σύννεφο

Και μας λιθοβολούν και μας φωνάζουν

Αεροβάτες

Το πώς περνούμε τις μέρες και τις νύχτες μας

Ένας Θεός το ξέρει.

Φίλε μου όταν ανάβ' η νύχτα την ηλεχτρική σου οδύνη

Βλέπω το δέντρο της καρδιάς που απλώνεται

Τα χέρια σου ανοιχτά κάτω από μιαν Ιδέα ολόλευκη

Που όλο παρακαλείς

Κι όλο δεν κατεβαίνει

Χρόνια και χρόνια

Εκείνη εκεί ψηλά εσύ εδώ πέρα.

Πάμε μαζί κι ας μας λιθοβολούν

Κι ας μας φωνάζουν αεροβάτες

Φίλε μου όσοι δεν ένιωσαν ποτέ με τι

Σίδερο με τι πέτρες τι αίμα τι φωτιά

Χτίζουμε ονειρευόμαστε και τραγουδούμε!

Ερωτήσεις

1. Παρατηρήστε τον γραμματικό χρόνο των ρημάτων. Ενώ η αφήγηση γίνεται σε παρελθοντικούς χρόνους καταλήγει σε ένα τελικό συμπέρασμα που εκφράζεται με ενεστώτα, σε μια κατάσταση παρόντος, αλλά και διάρκειας. Εντοπίστε τα ανάλογα σημεία του ποιήματος και απαντήστε ποια είναι αυτή η προσδοκώμενη κατάσταση.
2. Προσέξτε τα «γεγονότα» που παρουσιάζονται: Ποιο σύστημα αξιών διαμορφώνουν οι σχέσεις των ανθρώπων και οι πράξεις τους;
3. Να σχολιάσετε τη σημασία της έκφρασης «καλή γενιά» 
4. Πολλά έργα του Ελύτη έχουν μελοποιηθεί. Θα ήταν καλό να ακούσετε μερικές από τις μελοποιήσεις, (πχ Μίκης Θεοδωράκης: Άξιον Εστί, Οι Μικρές Κυκλάδες, Γ. Μαρκόπουλος: Ήλιος ο Πρώτος, Νότης Μαυρουδής: Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας) και να σχολιάσετε αν αποδίδεται ικανοποιητικά ο ποιητικός λόγος. Αν, τελικά, βγαίνει κερδισμένη η ποίηση ή η μουσική και το τραγούδι.
5. Έχοντας υπόψη και το απόσπασμα από τα Ανοιχτά Χαρτιά που παρατίθεται παραπάνω, να συζητηθεί αν ο Ελύτης εξέφρασε, τελικά, στην ποίησή του τις σκέψεις του για τον ρόλο της τέχνης και του δημιουργού.
6. Το ποίημα  ανήκει στην ποιητική συλλογή «Ήλιος ο Πρώτος», που κυκλοφόρησε κατά τη διάρκεια της κατοχής (1943). Ωστόσο, διακατέχεται από συναίσθημα που δεν συμβαδίζει με το γενικότερο κλίμα της εποχής. Ποιο είναι αυτό το κυρίαρχο συναίσθημα; Σε ποιους στίχους διαφαίνεται;
7. Στο ποίημα είναι εμφανής η επίδραση του υπερρεαλισμού. Εντοπίστε 3-5 σημεία και εξηγήστε την επιλογή σας.
8. Η «πεταλούδα» και η «φωτιά» έχουν συμβολική αξία μέσα στο ποίημα. Τι σημαίνουν;
9. «Ένα από τα ουσιωδέστερα προτερήματα του Ελύτη είναι η εικονοπλαστική φαντασία του». Τεκμηριώστε την παραπάνω άποψη με αναφορές μέσα από το ποίημα. 
10. Γιατί ο ποιητής χρησιμοποιεί το α΄ πληθ. πρόσωπο; Ποιους, άραγε, αισθάνεται ότι εκπροσωπεί; 
11. Επιλέξτε μια στροφή ή 3-4 στίχους που σας αρέσουν περισσότερο και αναπτύξτε τους σε μία παράγραφο περίπου 100 λέξεων.     
12. Σε ποια λογοτεχνική γενιά ανήκει ο Οδυσσέας Ελύτης; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά αυτής της γενιάς που προσδιορίζουν την ταυτότητά της;
13. Πώς λειτουργεί συνολικά το στοιχείο του πυρός ως φως-φωτιά που εμφανίζεται στο ποίημα;
14. Το μήνυμα της αισιοδοξίας κλιμακώνεται μέσα από ορισμένες εικόνες στο ποίημα. Μπορείτε να τις επισημάνετε;
15. Η κατάφαση στη ζωή που διατρέχει το ποίημα είναι από τα βασικά στοιχεία της ποίησης του Ελύτη. Να τεκμηριώσετε το παραπάνω φέρνοντας παραδείγματα από το συνολικό έργο του ποιητή και να τα συσχετίσετε με τον τελευταίο στίχο του ποιήματος. 

Πηγές