Νίκος Εγγονόπουλος, Μπολιβάρ

Νίκος Εγγονόπουλος

Μπολιβάρ
ένα ελληνικό ποίημα 

(απόσπασμα)

Το ποίημα γράφτηκε στη διάρκεια της Κατοχής, το χειμώνα του 1942-1943, κυκλοφόρησε αρχικά σε χειρόγραφα αντίγραφα, διαβάστηκε σε συγκεντρώσεις αντιστασιακού χαρακτήρα και δημοσιεύτηκε το 1944. Πρόκειται για ένα μεγάλο συνθετικό ποίημα, με υπερρεαλιστικά στοιχεία και με περιεχόμενο που αναφέρεται σε εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες. Κεντρικό πρόσωπο του ποιήματος είναι ο Σίμων Μπολιβάρ, πολιτικός και στρατιωτικός ηγέτης σε πολλά απελευθερωτικά κινήματα των λαών της Νότιας Αμερικής (1810-1830) ενάντια στους Ισπανούς κατακτητές.

Μπολιβάρ! Κράζω τ' όνομά σου ξαπλωμένος στην κορφή του βουνού Έρε,

Την πιο ψηλή κορφή της νήσου Ύδρας.
Από δω η θέα εκτείνεται μαγευτική μέχρι των νήσων του Σαρωνικού, τη Θήβα,
Μέχρι κει κάτω, πέρα απ' τη Μονεβασιά, το τρανό Μισίρι,
Αλλά και μέχρι του Παναμά, της Γκουατεμάλα, της Νικαράγουα,
του Oντουράς, της Αϊτής, του Σαν Ντομίνγκο, της Βολιβίας,
της Κολομβίας, του Περού, της Βενεζουέλας, της Χιλής,
της Αργεντινής, της Βραζιλίας, Oυρουγουάη, Παραγουάη, του Ισημερινού,
Ακόμη και του Μεξικού.
Μ' ένα σκληρό λιθάρι χαράζω τ' όνομά σου πάνω στην πέτρα,
να ‘ρχουνται αργότερα οι άνθρωποι να προσκυνούν.
Τινάζονται σπίθες καθώς χαράζω –έτσι ήτανε, λεν, ο Μπολιβάρ– και παρακολουθώ
Το χέρι μου καθώς γράφει, λαμπρό μέσα στον ήλιο.

Είδες για πρώτη φορά το φως στο Καρακάς. Το φως το δικό σου,
Μπολιβάρ, γιατί ως να ‘ρθεις η Νότια Αμερική ολόκληρη
ήτανε βυθισμένη στα πικρά σκοτάδια.
Τ' όνομά σου τώρα είναι δαυλός αναμμένος, που φωτίζει την Αμερική,
και τη Βόρεια και τη Νότια, και την οικουμένη!
Οι ποταμοί Αμαζόνιος και Oρινόκος πηγάζουν από τα μάτια σου.
Τα ψηλά βουνά έχουν τις ρίζες στο στέρνο σου,
Η οροσειρά των Άνδεων είναι η ραχοκοκαλιά σου.
Στην κορφή της κεφαλής σου, παλληκαρά, τρέχουν
τ' ανήμερα άτια και τ’ άγρια βόδια,
O πλούτος της Αργεντινής.
Πάνω στην κοιλιά σου εκτείνονται οι απέραντες φυτείες του καφέ.

Σαν μιλάς, φοβεροί σεισμοί ρημάζουνε το παν,
Από τις επιβλητικές ερημιές της Παταγονίας μέχρι τα πολύχρωμα νησιά,
Ηφαίστεια ξεπετιούνται στο Περού και ξερνάνε στα ουράνια την οργή τους,
Σείουνται τα χώματα παντού και τρίζουν τα εικονίσματα στην Καστοριά,
Τη σιωπηλή πόλη κοντά στη λίμνη.
Μπολιβάρ, είσαι ωραίος σαν Έλληνας.

Σε πρωτοσυνάντησα, σαν ήμουνα παιδί, σ' ένα ανηφορικό καλντιρίμι[1] του Φαναριού,
Μια καντήλα στο Μουχλιό[2] φώτιζε το ευγενικό πρόσωπό σου.
Μήπως να ‘σαι, άραγες, μια από τις μύριες μορφές που πήρε, κι άφησε, διαδοχικά, ο Κωσταντίνος Παλαιολόγος[3];

Εργασίες[4]

1. Ποια είναι η τοπογραφία του ποιήματος και πώς αυτή απεικονίζεται στο σώμα του Μπολιβάρ;

2. Γιατί ο Εγγονόπουλος χρησιμοποιεί το παράδειγμα του Nοτιοαμερικανού ήρωα, όταν γράφει το ποίημα Μπολιβάρ κατά τη διάρκεια της Κατοχής;

3. Σχολιάστε το στίχο «Μπολιβάρ, είσαι ωραίος σαν Έλληνας», λαμβάνοντας υπόψη την παρακάτω σημείωση/επεξήγηση του Εγγονόπουλου για τη συγκεκριμένη φράση: «Σαν θυμηθεί τον σωκράτειον ορισμό, πως, να είσαι Έλληνας δεν είναι ζήτημα καταγωγής αλλά αγωγής, τότε καταλαβαίνει κανείς σε τι ύψη καλλονής έχει τη δυνατότητα να φθάσει ποτέ ένας Έλλην».

4. Εξετάστε πώς διαπλέκεται στο ποίημα η υπερρεαλιστική παρουσίαση του οικουμενικού πόθου για την ελευθερία με την ελληνική ιστορία και τη δημοτική παράδοση.

5. Βρείτε αντίστοιχες περιγραφές του Διγενή Ακρίτα σε ακριτικά ή άλλα ηρωικά τραγούδια. Ενδεικτικά παραθέτουμε το παρακάτω απόσπασμα, από το οποίο μπορείτε να ξεκινήσετε την έρευνα και το σχολιασμό σας:

Σαν βράχος είν’ οι πλάτες του, σαν κάστρο η κεφαλή του, και τα δασιά τα στήθια του τοίχος χορταριασμένος.

(Σπυρίδων Ζαμπέλιος, «Μονομαχία ηρώων», Άσματα δημοτικά της Ελλάδος, Κέρκυρα 1852)

6.    Στα Κ.Ν.Λ. της Β' Γυμνασίου ανθολογείται το δοκίμιο του Εγγονόπουλου «Καραγκιόζης. Ένα ελληνικό θέατρο σκιών». Μελετήστε παράλληλα τα δύο κείμενα, για να δείτε πώς αντιλαμβάνεται την έννοια «ελληνικός» ο Εγγονόπουλος.

Διαθεματικές εργασίες

·      Εντοπίστε στο χάρτη τους τόπους που αναφέρονται στο απόσπασμα.

·      Συζητήστε για τους θρύλους γύρω από τη μορφή του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου και συσχετίστε τους με ιστορικές πηγές για την άλωση της Κωνσταντινούπολης.

Ερμηνευτικό σχόλιο

Το ποιητικό υποκείμενο καλεί (Κράζω τ' όνομά σου) τον Μπολιβάρ που απελευθέρωσε ολόκληρη την Λατινική Αμερική (η Νότια Αμερική ολόκληρη ήτανε βυθισμένη στα πικρά σκοτάδια) από τους κατακτητές της να εμπνεύσει ως ηρωικό πρότυπο (λιθάρι χαράζω τ' όνομά σου πάνω στην πέτρα, να ‘ρχουνται αργότερα οι άνθρωποι να προσκυνούν) όλους τους ανθρώπους (δαυλός αναμμένος, που φωτίζει … την οικουμένη!) και ειδικά τους Έλληνες στους διαχρονικούς αγώνες (Ύδρα, Θήβα, Μισίρι, Καστοριά, Φανάρι, Παλαιολόγος) τους για ελευθερία. Εξ άλλου ο Μπολιβάρ συνδυάζει με μια παρομοίωση τις αρετές ενός γνήσιου Έλληνα (ωραίος σαν Έλληνας).  Η επανάληψη του ονόματος «Μπολιβάρ» είναι δοξαστική όσο και επικλητική/παρακλητική. Οι υπερρεαλιστικές εικόνες (Οι ποταμοί Αμαζόνιος και Oρινόκος πηγάζουν από τα μάτια σου… οι  απέραντες φυτείες του καφέ), και το ασύνδετο (Παναμά, της Γκουατεμάλα, … του Ισημερινού) καταδεικνύουν εμφαντικά την δυναμική, ορμητική προσωπικότητα του ελευθερωτή Μπολιβάρ, αλλά και το τεραστίων διαστάσεων έργο του.

            Λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι το ποίημα γράφτηκε μέσα στην κατοχή, καταλαβαίνουμε ότι ο ποιητής προσπαθεί μ’ αυτό να κινητοποιήσει τους Έλληνες στον απελευθερωτικό αγώνα ενάντια στους Γερμανούς κατακτητές. Χρειάζεται ένα πολύ δυνατό οικουμενικό πρότυπο Ελευθερωτή, και το βρίσκει στο πρόσωπο του Μπολιβάρ. Στο πρόσωπό του αναγνωρίζει τους απανταχού αγνούς αγωνιστές της Ελευθερίας από του εκάστοτε δυνάστες. Όντως έχουμε ανάγκη από ήρωες-σύμβολα, κι εκεί συμφωνούμε απόλυτα. Το πρόβλημα όμως είναι ότι συνήθως οι μεταπολεμικές πολιτικές και οικονομικές ισχυρές Δυνάμεις καπηλεύονται την θυσία των ηρώων, και τελικά επικρατούν και πάλι αυτές.  Αλλά αυτό δεν μειώνει το πάντα ηχηρό και επίκαιρο μήνυμα του εγγονοπουλικού Μπολιβάρ.

---

[1] καλντιρίμι = λιθόστρωτος δρόμος

[2] Μουχλιό = περιοχή του Φαναριού, στις όχθες του Κεράτιου Κόλπου

[3] «μύριες μορφές...Παλαιολόγος»: αναφορά στη λαϊκή δοξασία ότι ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος έχει πεθάνει και ότι θα ξαναφανεί, για να ελευθερώσει την Κωνσταντινούπολη

[4] Οι εργασίες όπως και το παρόν απόσπασμα «Μπολιβάρ» περιλαμβάνονται στο βιβλίο της Γ΄ Γυμνασίου.